Б.Ринчeн Сархад сайхан ч ёс эрхэм

Сархад сайхан ч ёс эрхэм Манай Монголын ард түмэн маш эртний соёлт улсын нэгэн тул боловсон улс бүхийд эртнээс нааш уламжилсан ундааны зүйлд өвөрмөц сонин нэртэй, нэр нь бас түүхтэй, хэрэглэх нь бас ёс журамтай билээ. Хөлчүүлдэг ундааны зүйлийн ерөнхий бөгөөд хүндэтгэлийн нэр нь САРХАД. Сархад дотроо бас нэрийн ялгаатай. Нэрж боловсруулсан сархадын зүйлд АРХИ гэдэг нэгэн зүйл бий. Архи гэдэг нэр нь монгол худам үсгээр одооны дуудлагаар болбол арахи гэж бичсэн байдаг. Уг эртний дуудлагаар нь бол араки гэсэн үг бөгөөд эртний арабаас авсан хэлбэр нь явж байгаа хэрэг. Арабчууд дундад Азид наймдугаар зууны үеэс эзэн болсон гэдгээр бодоход монголчууд тэднээс наад зах нь наймдугаар зууны үеэс өөрийн үг болгон авсан болно. Тэгэхэд лав 1200 жил архи гэдэг нэр хэрэглэсээр иржээ. Арабаар арака гэж архийг нэрлэдэг нь болгар хэлэнд ракия гэж орсон хэлбэр одоо ч бий. Архийн дотор монголчууд шимийн архи гэж, түүн дотроо арз, хорз гэх зэргээр хатуугийн хэмжээгээр ялган нэрлэсэн олон нэр бий. Архийн зүйлд бас ШАТАМ гэдэг нэр бий. Галд шатдаг учраас чингэж нэрлэсэн хэрэг. Герман хэлнээ брантваин буюу шатдаг архи, англиар брэнди гэж яг монголтой адил шатам гэсэн нэр байдагтай дүйх нэр манайд байгааг европ хэлнээс орчуулах хүн мэдэхэд илүүдэхгүй байх бий. Франц хэлнээ ликер гэж, нэгэн зүйл нэр арванхоёрдугаар зуунд латин хэлнээс орсон нь европ зүгт түгэн дэлгэрч ирсэн байна. Уг нь латинаар шингэн гэхийн шингэ гэсэн нэр ажээ. Тэгэхэд монгол хэлнээ сархдын дотор ШИНГЭ гэж нэрлэдэг нэгэн зүйл архи байсны гэрч нь бичгийн хэлний дурсгалд бийгээр барахгүй аман хэлнээ дөчөөд жилийн өмнө тайлгын зүйлд хэрэглэдэг нэгэн зүйл архийг шингэ гэдэг байжээ. Францаар дамжин Европод дэлгэрсэн ликер гэдэгтэй яг утга дүйх шингэ гэдэг сархдын зүйлийг манай худалдааныхан гадаадаас авч ирдэгт монгол нэр бийг орчуулагч нар мэдвэл бас Европын арванхоёрдугаар зуунаас наашгүй түүхтэй нэр байгаагаа хэрэглэхэд сонихон бий. Сархдын зүйлд нэрдэггүй, гагцхүү үзмийн шүүсийг шахан дарж амтат сархад болгодог нэгэн зүйл ундаа бий. Түүнийг монголоор ДАРС гэж нэрдэг архи гэдгээсээ ялган нэрлэдэг байжээ. Дарсыг бас БОР гэдэг, БОР ДАРС ч гэж нэрлэдэг. Үүнд Унгар улс одоо хүртэл үзмийн дарсыг БОР гэдэг байна. Манай дарсыг оросоор виноградное вино гэж нэрлэдэг байна. Дарс дотроо төрөл зүйл олон. Францад Шампан мужид хийдгээр Шампан дарс, оросоор шампанское гэж нэрлэдэг нь нийтэд дэлгэрсэн нэгэн зүйл дарс болно. Европoд биир, орос слав хэлэнд пить гэж уух гэсэн үгнээс пиво гэж ундаа хэмээн нэрлэсэн нэгэн зүйл сархдыг монголчууд лав хэдэн мянган жил арвай тарьдаг үеэсээ эхлэн арвайн ШАР АЙРАГ гэж нэрлэсээр ирсэн билээ. Монгол-европ толь бүхэнд манай тэр шар айраг гэдгийг европ хэлнээ биир, оросоор пиво гэж орчуулдаг байнам. Монгол газар явсан орос жуулчны бичигт монголын арвайн шар айрагийг монгольское ячменное пиво гэж сонирхон аятайхан ундааны нэгэн сонин зүйл гэж тэмдэглэсэн байдаг. Шар айргийг арвайгаар хийснийг нь арвайн, өөр зүйлээр хийснийг нь тийм шар айраг гэж тодотгол нэр зүүж хэрэглэдэг ёс соёлт монгол хэлэнд байж л дээ. Сүүгээ лаазанд хийснийг "молкооддог" улс, шил савтай шар айргийг "пёов!" гэж явдаг нь нимгэн боловсролоо гэрчилж байгаа шинж нь тэр дээ. Боловсон орос хүн биир гэдэггүй пиво гэж, боловсон англи хүн пиво гэдэггүй биир гэдэг нь, боловсон монгол хүн монголоороо биир ч гэхгүй пиво ч гэхгүй жишээ буй за! Эртний соёлт монголын ард түмэн сархдын зүйлийг идээний дээж гэж олон улсын нэгэн адил эрхэмлэдэг учир зочин хүнд хар ус барихгүй хар архи барьдаг ёс бий билээ. Тэгэхэд бас архийг нь ууж хүндийг нь хүлээгээд хөлчин согтууран ах дүү олны дунд муугаа үзүүлж муухайгаа дуудуулахыг тун жигшдэг журамтай билээ. Ахмад настан хүнийг хүндэтгэн үздэг боловсон ёс бүхий манай ард түмэн, багачууд залуучууд, ахмад настан хүний дэргэд уун согтуурч, шарван найгаж, уусан идээндээ сав болж чадахгүй муугаа үзүүлж муухайгаа дуудуулж явахыг тун ч жигшдэг билээ. Боловсон улс бүхэн мөн ийм байдаг. Учир иймд идээний дээж сархдыг амсавч уун согтуурахгүй, ёс алдахгүйг эрхэмлэдэг манай ард түмэн, архи хэтэрвэл хортойг "архи арвангурван жолоотой", "сархад савнаасаа бусдыг давдаг" гэж сургамжлан хэлдэг цэцэн үгтэй. Мөн архинд хөлчсөн хүн ухаан мэдрэл алдаж муу муухайгаа үзүүлдгийг хэдийн шинжилж "муу эр архинд давардаг", "сохор үхэрт худаг бүү заа, согтуу хүнд архи бүү үзүүл" гэх зэргийн өдий төдий цэцэн үгээр архи хэтрэхийг шүүмжлэн цээрлүүлсэн байдаг. Сүүлийн үес залуучууд архинд хөлчин халамцаж гудамж зээлийн газар согтууран явах бүдүүлгийн үзэгдэл баахан гарч байгаа нь ардынхаа ёс, ахмад настан хүнийг хүндэтгэх боловсон заншлыг алдагдуулж бүдүулэг шинж үзүүлэх байдал хот суурин газар үзэгдэж байгаа нь дотоод гадаадын хүний нүдэнд тун аягүй үзэгдэж монгол ардын нэр төрд муухай, "хүн нэрээ тогос өдөө" гэсэн ард түмний өөрийн бие болон бусдыг хүндэтгэдэг боловсон нарийн ёс мэдэхгүй бүдүүлгээ илчилж байгаагийн шинж болно. Иймд согтууран уух, гудамж зээлийн газар шарваж найгаж явах нь нийт олны боловсрол өндөр болж байгаа одоо цагт нүдний булай муухай үзэгдэл гэдгийг сэнхрэн бодох хэрэгтэй байна. Уухдаа хэмжээ ёс алдахгүй, өөрийн болоод ард түмнийхээ нэр хүндийг гутаахгүйг юуны өмнө бодууштайг залуу үеийнхэн тун анхаарах хэрэгтэй.