Буряад-Монгол/Цонгоол Нацагдоржийн бvтээл /

Их Хvрээ 1920 оны Мичин жилийн євєл Мигжэд Жанрайсигийн дуганы ємнє этгээдэд идэрийн цог нь гялалзсан халх буриад хоёр хєвvvд хєєрєлдєн байна. Номын Хvрээний халх банди асууна: -Эрхэм ах хэлний татлага ондоо хувцасны зах этгээд, лавтайяа халх бус ажгуу. Хэт нутаг хаана билээ? Хавтгай Цєхєєр нутагтай асан, цагаачин цонгоол хvвvvн єгvvлрvvн: -Цагаан хаанымнай шэрээ холбироод, цагын байдал сэвvvн болоод, оносан газар огаасан осоо большвииг дээрэмшэндэ буляагдаад уугуул нютаг суугуул газараа зорижи ерэсэмди. Авгад цонгоол угтай Агваан Очиртаров гэжи биилдеэ. Буряад гэжи дуулаа гvvт?Хувраг асууруун: -Засагт ханы Дайчин засагийн хошуугаар нутагтай билээ, аргалчин отогийн урианхай Чєєсvрэнгийн кvv Самбуу гэж нэртэй билээ би. Сахилын нэр Гэлэгжамц. Чєєриин ном vзэж, эмчийн сургууль барих гэж нутгаас гараад тvрvv сарын хуучидаар энэ Кvрээ газар ирсэн билээ. Манай нутгийн захаар єєлдvvд гэж хазгай кэлтэй халх биш кvмvс байдаг. Тvvнээс биш бурайд гэж дуулсангvй, буян болтугай осолдолгvй ойлгомоор кэлтэй байна. Танайхан тэгэхлээр, Цагаан хааны оростой зах нийлж суудаг кэрэг vv? Цонгоол хvвvvн єгvvлрvvн :- Цагаан хаамнай деваажин Сухааваадиин орондо заларасаар хоёр жэл болоо байна даа, Арьяабаал бурхан гурбан эрдэни! Тиимэ л даа Орос гvрэндэ багтажа оросоор vни боложо байнабди. Буряад гэхэдээ Нарин Зvлхын эхинээс Байгал далайе тойроод зvvн таладаа Барга хvртэрэ байдаг монгол угсаатай зонуудые хэлэдэг юм. Мvнєє нютаг оромнай дайны хvлдэ ороод хулгайшан шэмээшэгvvдтэ намнуулжа хvvн зон харасан зvгтєє бутаралсажи байна.(ёпть гэжэ байжа хараана) Хувраг бас асууруун: -Танай бурайдууд бvгд тан шиг иим кэлтэй юv? Залуу хvвvvн хариулна: -Бурхан vзэг! Аватай цуг тvvрэгийн дайнда явасан Донскоой хасаг калмык vвгєн Хvрээ орожи мvргєл хиих гэжи маанда айлчалжи ерээд аватай хєєрєлцєж байгаа сэм. Тэрэндэл адляар дуугарнат!(дотроо, Ононы хамнигачуул бас ингэж К-гээр ярьдаг шvv дээ, гэж бодов) -Yгэй. Худын голоор нютагтай булгадууд, Зvлхын эхинэй эхирэдvvд, Тvнхэн хадын хонгоодорнууд, Хойт талын хорьдууд, зvvн Агынтид булта х-гээр хєєрєлцдєг. Осо гэхэдэ Уhа гэхэ, Цаса гэхэдэ Саhан гэхэ тиимэшэг хэлэтэйнvvд байдаг. Урда манай Сэлэнгийн зургаанда мэдэлтэй байсан цонгоол сартуулнууд танай халхачуултай адляар хєєрєлцєнє. Баса Ононой дунда бэеэр хамнигад гэжи манайхинтай адли хэлэтэй улас байдаг. Танай хэлэ баса тэдэныхитэй адли байна. Мэнэ сая та уряанхай угтайб гээт. Сэлэнгийн Ноёхон нютагт уряанхад-цонгоол гэжи байдаг. Баруун сартуулда Уряанхайнууд баса бии. Тэдэнvvд танай нэгэ тvрєл байжа магад Сайн хааны самалган, Бушагта хааны бусалганы vеэр баруун Монголоос гарчи ерэсэн зон гээ ем сэн нэгэ уряанхай-сартуул нvхэрни, албанда цугтоо байсан. Мvнєє Хараагы Баатар ваанай хошуунда нютагжоо. Хувраг єгvvлрvvн: Єєлдийн самуунаар манай хошууны улс их ойлсон гэлцдэг. Манай дээдэсvvд Кєхнуур гэж тангад тvвд таван кэлийн улс байдаг газар дутааж кvрээд, кэдэн жил болж байтал Манж хаан манийг Алтайн цаана єєлдийг сахиулахаар явуулав. Тэндээн байж байтал єєлдийн Лувсанданзангийн бослогыг даруулахад бас дайчлaгдав. Сvvлээр нь Алшаад байж байгаад сая Алтайдаа ирсэн гэдэг. Тэр vед л тасарсан ах дvv нар болов уу даа. Хожим эрхэм ахын буянд тэр урианхай овогийн эр лvгээ нvvр золгон учрах буй за, хэмээгээд наминчлан мэхэсхийв. Хувраг бас асууруун: Эрхэм ах та албанд хамт явалцсан хэмээлээ. Ямар алба vvргэлсэн болохыг хэлж болох аваас сонирхсон сэтгэлийн хорхойг дарж єгєх ажаамуу. Залуу эр єгvvлрvvн: Гайхуулаха нэрэм мvнєє vгы лдеэ, юддєє. Сагаан хааны албатан боложи ороходомнай хагас зонымнай хаан эзэны хасаг сэрэгын албанда оруулжа, ясааг албан татариас цvлєєлсєн емэ. Тэрэ сэрэгын албанда урдандаа бvхы л насаараа явадаг байгаад мvнєє 4 жэл болоод байгаа сэм. Баса урда гансал хилиин харуул харадаг байгаад мvнєє бvхы л Орос гvрэны заха хизаарта албан хаажа очодог байсамди. Бии Баруун-Гермааниин фронтодо дуудагдан очоод нvхэн гэрсоо 3 жэл буудалдаа сэм. Тиижи байтараа Хаан баабайм шэрээнээсээ тvлкигдээ, Хасагын албан болюулагдаа. Харижэ гэртээ ерэм гэсэн, хуухай шэмээшэгvvд большвииг болообди гэжэ байжи маандые алажи газарым буляажи эхилээ. Атаман Семеновы засаг унагагдаад улаан большвиигы гарта оробобди. Хэды vеын эсэгэ vвэгэдын арюун алдар, орос эхэнэры алавчин доор хаягдава. Тыгээд, хvгшэн авынгаа захяагаар Хvрээ орожи Богдо ламын аваралда даатхал хэхээр ерээд байнав. (Залуу эр урд vеийн тvvх улиралуудыг санаандаа ургуулан ирээдvй хойчийн талаар оюун тархиндаа шившин байлаа) vргэлжлэл бий...