Залуус, дvv нартаа хvргэх шvлэг.О.Дашбалбар

Залуус, дvv нартаа хvргэх шvлэг
өнгөрөх амьдралыг мөнхийн юм шиг бодож
Vдлээд буцах хорвоог vvрдийн юм шиг сэтгэж
Залуу, идэр насаа хөгшрөхгvй юм шиг санаж
Замба тивийн элгэн дээр туйлж яваа дvv минь!
Өнгө энэ алаг хорвоо дээр
Өөрийн сайндаа чи төрөөгvй!
Өдөр өдрийн нарыг vзэж, тэнгэрийг харах
Өндөр их тавилан хайрласан аав, ээждээ баярла!
Vдшийн цэнгээний газар согтуу юм шиг дарвиж
Vеийн хонгор бvсгvйтэй мансууран цэнгэж явахад
Насан буурал ээж чинь vнээний дэлэн шувтарч
Намрын хvйтэн шөнө, зэлэн дээр жихvvцэж суугаа!
Амтат бяслаг, хуруу зузаан өрмий нь
Амьхандаа чамд л хадгалж, замын унаа хvлээнэ.
Өр авлага нэхэхгvй эхийн сэтгэлийг хvvхнvvд орлохгvй ээ!
Өвөл болохоос урьтаж, ээждээ нэг очоорой!
Эгэмий чинь яс хугарахад аавын тань цээж өвдөж
Эдгэртэл нь адилхан шархтай явдаг шvv…
Ширхэг ширхэгээр цайсан vс нь чамайг хvлээсэн хоногуудын тоо,
Шинэ цасаас урьтаж, аавдаа нэг очоорой!
Өвлийн шөнө талд яваа аавыгаа vе vе санаарай,
Өөрөө чи дулаан хөнжилдөө хэвтэж буйдаа гэмшээрэй!
Зуун олон хоног хөдөлж, олж хураасан бvхнээ
Зарж vрж, бөөн бөөнөөр нь чамд л харамгvй илгээх юм.
Зоогийн газар чи тvvнийг нь шар айраг болгож
Зовж амьдарсан эцгийнхээ хөлсийг уух хэрэггvй!
Энд чи буруутаж явахад эцгийн чинь нэр доргино.
Эрдэнэт буурлаа хайрлаагvй бол, эх орноо хайрлах ч юу л бол?!
Амьдрал туршдаа хайрлаж явах аав гэдэг хvн
Алтан нар шиг ганцхан юм шvv!
Vр хvvхэд төрлөө гэж баярлаж явах цагтаа
Vсэн буурал өтгөсийг хаа нэгтээ нутаглуулж буйг санаарай!
Хоног өдрvvдийг жаргалтай vдeээ ч, дvv минь
Хорвоогийн юм бvхэнд эцэс буйг санаарай!
Орчлонгийн шуугиан, амьтан хvний хэл ам,
Орон хотын утаа униараас холдож
Аян замын тоосоо гvвээд
Аавынхаа гэрийн босгыг алхаж нэг vзээрэй!
Эргэнэгийн тэндээс хувин сав хангинуулж
Ээж чинь “хvv минь” гэсээр босож ирнэ.
Амсар дvvрэн цайтай гангар шаазангаа алдаж
Азай буурал хөгшин яахаа мэдэхгvй сандчина.
Аав чинь гэрийнхээ хойморт
Алтайн уул шиг ханхайж
Алив нэгэнд барьц алдахгvй уужуу тайван сууна.
Манан нэвтлэх од шиг нvд нь гялалзаж
Малгайгаа өмсөж, нударгаа засаж, ирж vнсvvлэхийг чинь хvлээнэ.
Төрсөн гэр чинь дулаахан, галын илчинд чи нозоорч
Төгөлдөр орчлонгийн диваажин эцгийн гэр болохыг мэдэрнэ.Морьд vvрсэх хээр талдаа аргалын утаа vнэрлэж
Модон тагштай өрөм идэж, ээжийнхээ гараас цай ууна.
Тансаг сайхныг нь бишрэн, орчлон ертөнцөөр хэрэн явлаа ч
Тал нутагт наран мандаж, гэрийн цэнхэр утаа суунаглаж,
Хуйлран давхих зээрийн сvрэг, толгод дамжихаас илvv сайхныг
Хурмастын доор vзээгvйгээ мэдэрнэ чи…’’
Моод хөөсөн хотын ганган хvvхнээс илvvгээр чи
Монгол дээлтэй, хөдөөгийн бор бvсгvйг хайрлана!
Өвгөн хорвоод зуун жил амьдрахгvй ч, хогшил хураагчаас
Өвлийн шөнө моддыг өрөвддөг аавыгаа илvv ойлгоно чи!
Харь холын шуугиант хот нaоны гэрэл, машины чимээнээс
Харгуй зам, булаг шанд, хоттой хонио илvv ойлгоно чи
Ухаан балартам тачигнасан эстрад хөгжмийн чимээнээс илvv
Учирлаж аргадсан ардын дуундаа дасна чи.
Дээдийн номтой мэргэдийг эрж, дэлхийгээр тэнэх хэрэггvй
Дэргэдээ байгаа суут ухаантныг дэндvv ойшоолгvй явснаа бод!Ариун vнэн, зовлон бэрх, хайр ухааны
Амин голд нэвтэрсэн мэргэд
Аав, ээж хоёр чинь юм шvv!
Амьдрал тэднийг гvн ухаанд сургаж
Адгийн муу амьтныг ч өршөөх аугаа их сэтгэлтэй болгожээ.
Ачит ээждээ алчуур аваачих хэрэггvй
Аавдаа шил юм өгөх хэрэггvй,
Айлын хvvхэд хуурах хэдэн чихэр ч хэрэггvй!
Аль алинаар нь тэд дутаагvй!
Эрт цагт гэрээсээ гарсан “өөрийгөө” л
Ээж, аав хоёртоо хvргэж өг!
Эрийн цээнд хvрсэн чамайг харахаас илvv
Эрхэм бэлэг хөгшчvvлд vгvй ээ!
Учир мэдэхгvй нялх багадаа ч,
Ухаан суусан идэр насандаа ч,
Уул овоо шиг л юмыг ах нь
Улс амьтанд амлаж явлаа!
Асарч тэтгэсэн ээж, аавынхаа
Ачийг нэг мөсөн хариулж
Амтатыг идvvлж, өнгөтийг өмсгөж
Алтан аяганаас уулгахын дайтай
Андуурч, эндvvрч явлаа.
Одоо л ээж, аавыгаа жаргаая гэтэл
Орчлонгийн тоглоом даанч хатуу…!
Алба ажлын эрхээр газар алс одоод
Аян замыг хороосоор яаран яарсаар ирэхэд
Аав минь энэ хорвоогоос явчихсан байлаа!“
Хvvтэйгэй л нэг уулзмаар байна даа” гэж ээжид минь хэлсэн гэдэг!Хvслийн сvvлч нь ганцхан энэ л байсан юм шvv!
Чи зэмлэл хvлээж, зэргийн нөхөддөө орхигдож болно
Чи зээрийн янзага шиг хөөрхөн бvсгvйдээ хаягдаж болно
Харин аав, ээж чинь сэрvvн тунгалаг байж
Харьж ирэхийг чинь хvлээхээс илvv жаргалыг
Хамаг орчлонгоос хайж эрэвч олохгvй…
Алдааг минь та нар бvv давтацгаа!
Аав, ээжийгээ амьдад нь амжиж баярлуулцгаа!…
Алтан дэлхийд vvнээс илvv гавъяаг ах нь мэдэхгvй ээ!
Vзээд өнгөрөх амьдралыг мөнхийн юм шиг бодож
Vдлээд буцах хорвоог vvрдийн юм шиг сэтгэж
Залуу, идэр насаа хөгшрөхгvй юм шиг санаж
Замба тивийн элгэн дээр туйлж яваа дvv минь!
Өнгө алаг хорвоо дээрӨөрийн сайндаа чи төрөөгvй!
Өдөр өдрийн нарыг vзэж, тэнгэрийг харахӨндөр их тавилан хайрласан аав, ээждээ баярла!

ЧОНО

Муж даяар ер бишийн хїч тэнхээтэйгээр алдаршсан чийрэг бадриун биетэй, газрын эзэн Нилово, мєрдєн байцаагч Куприянов хоёр нэг орой ангаас буцаж яваад євгєн Максимын тээрэм рїї эргэжээ. Ниловын эдлэн газар хїртэл зєвхєн хоёр ээр газар їлдсэн хэр нь анчид цааш явмааргїй их ядарсан учир тээрэм дээр утхлан амрахаар шийджээ. Максим цай, ёотонтой, бас анчид ч гэсэн зэгсэн их архи, шарз, идэх юмтай байсан болохоор энэ шийдвэр зєв байжээ.
Зууш идсэний дараа анчид цай ууж юм ярилцжээ.
- Євєє, сонин хачин юм юутай байна вэ? Гэж Нилов Максимаас асуувал євгєн инээмсэглэн:
- Сонин хачин юмуу? Харин танаас зэвсэг гуймаар л байан даа гэж хэлжээ.
- Юу гэнээ? Уг нь буу зэвсгийн хэрэггїй л юмсан. Їїнийг би зїгээр л хэлж байгаа юм… Тэртээ тэргїй юм їзэхгїй болохоор буудаж чадахгїй л даа. Харин галзуу чоно хаанаас ч юм гараад иржээ. Єчигдєр орой тосгоны хавьд нэг унага, хоёр нохойг ноцчихжээ. Єнєє єглєє гэгээ ормогц гадаа гарсан чинь єнєє гайхал бургасны дор оцойж суугаад урд сарвуугаараа хоншоороо дэлдэж байна шїї… Би тїїн рїї нулимс орхисон чинь над руу тун зэвїїн харсан… Тїїн рїї чулуу шидвэл єнєєх чинь харин шїдээ хавиран нїдээ гялалзуулсаар улиасны тєгєл рїї орсон. Би їхтлээ айсан шїї. Мєрдєн байцаагч:
- Чєтгєр ав. Галзуу чоно явж байгаа газраар бид тэнэж явдаг мєн таар ч дээ гэж бувтнав.
- Яадаг юм бэ? Бид буу зэвсэгтэй шїї дээ.
- Та чоныг їрлэн сумаар буудахгїй шїї дээ.
- Яалаа гэж буудах билээ? Бууны бєгсєєр нам цохиж болно. Чоныг бууны бєгсєєр цохиж алах шиг хялбар юм байхгїй гэж Нилов нотлон єєр рїї нь дайрсан галзуу нохойг таягаар ганц цохиод алсныгаа ярилаа.
Мєрдєн байцаагч тїїний єргєн мєрийг атаархангуй харж:
- Танд тэгж хэлэх амархаан. Та чинь арван хїнийхтэй тэнцэхээр тэнхээтэй хїн. Тэнд тагя ч хэрэгїй . Хуруугаараа л нохойг цааш нь харуулчихна. Бидэн шиг єєдгїй амьтдыг мод аваад, нохой хаана нь цохихыг бодож будлих хооронд нохой хэд хэд урж орхих биз. Мєн тоогїй хэрэг. Галзуурахаас аймшигтай, хэцїї євчин гэж байхгїй. Би анх уда агалзуу хїн харчихаад дєрєв, таван хоногийн турш солиотой юм шиг болж ертєнц дээрх бїх ноход, тэдгээрийг тэжээдэг хїмїїсийг їзэн ядаж явсан юм. Нэгдїгээрт, тэр чинь нэгэнт шууд тусдаг євчин… Эрїїл чийрэг хїн бодох юмгїй тайван явж байтал нь гэнэт тїїнийг галзуу нохой урчихвал аврагдахын аргагїй эргэлтгїй їхлээ гэсэн аймшигт бодолд тэр хїн нэрвэгдэнэ… Тэгээд нохойд уруулсан хїн галзуурахыг хїлээн зовлон шаналгаанд автагдаж суухыг тєсєєлєєд їз л дээ… Энэ шаналгааны эцэст галзуурах болно… Галзуу євчнийг анагаахын аргагїй гэдэг л хамгийн аймашигтай хэрэг. Хэрэв євдєж эхэлбэл єнгєрєх нь тэр. Миний мэдэж байгаагаар анагаах ухаанд эмчлэн боломж огт байхгїй байна гэж хэлэхэд Максим:
- Манай тосгонд эмчилдэг юм, ноёнтон гуай, Мирон юуг бол юуг эмчилдэг юм гэж єгїїлэв
- Дэмий…Мироны тухай дэмий юм ярьцгаадаг юм. Ноднин зун тосгонд Степкаг нохойд уруулчихад єнєє Мирон чинь яаж ч чадаагїй, есєн жорын юм уулгасан ч гэсэн сїїлдээ галзуурсан шїї дээ. Євєє минь яах ч арга байхгїй. Хэрэв намайг галзуу нохой урах юм бол духандаа л шууд сум зооно гэж Нилов шїїрс алдан хэллээ.

Галзуу євчний тухай амшигт яриа хїн бїхнийг сэрдхийлгэн анчид аажмаар яриа хєєрєєгєє зогсоож цайгаа чимээгїй ууцгаалаа. Хїн бїхэн, ямар ч учир холбогдолгїй дэмий юмнаас болж амьдрал аз жаргал шалтгаалдгийг аргагїй боджээ. Бїгд уйтгарлан гансарлаа
Цайны дараа Нилов суниагаад бослоо… Гадаа гармаар санагджээ. Тэрээр євс тэжээлийн байрны дэргэдїїр жаахан явснаа явган хаалгыг онгойлгон гадагш гарвал хашаанд їдшийн бїрий шєнийн харанхуйгаар нэгэнт солигдоод голын зїгээс намуун зєєлєн салхи сэвэлзэж байлаа.
Сарны гэрэл гийсэн далан дээр єчїїхэн ч сїїдэр байсангїй, тїїнийг яг дунд хагархай лонхны хїзїї од адил гялалзана. Тээрэмний хоёр хїрд хагас нь єтгєн бургасны сїїдэрт ороод ууртай, уйтгартай харагдана.
Нилов цээж дїїрэн амьсгал аваад гол руу харлааа… Ус эрэг цєм зїїрмэглээд, загас чусыг їл цалгиуан хєдєлгєєнтэй юм огт байсангїй… Гэтэл гэв гэнэт голын цаад эрэг дээр бургасны бутнаас арай єнєдр, сїїдэр шиг хар юм бємбєрч явах шиг Ниловт харагджээ. Тэрээр нїдээ анивчиж їзлээ. Сїїдэр алга болсон хэр нь мєнєєхєн юм дахин ил гарч далан руу тахиралдан мурилзан бємбєрєхєд “Чоно байна!” гэж Нилов бодов.
Гэвч тээрэм рїї эргээд гїйх тухай бодохоос ємнє бєєрєнхий хар юм далан дээгїїр Нилов руу чигээрээ биш, тахиралдан мурилзсаар ойртон иржээ.
Ниловын толгойн їсний угийн хуйх хїйт оргихыг тэр мэдэж “хэрэв би зутатвал тэр над руу дайрна. Бурхан минь, ядахдаа мод ч байдаггїй. За яахав, зогсч байгаад л… тїїнийг багалзуурдчихъя” гэж бодов.
Тэгээд Нилов чонын хєдєлгєєн, хэлбэр дїрсийг анхааран ажиж байхад чоно далангийн ирмэг дээгїїр давхисаар єєртэй нь зэрэгцэн иржээ.
Нилов тїїнээс хараа їл салган “Энэ чинь хажуугаар єнгєрєх нь” гэж бодлоо.
Гэвч энэ їеэр чоно єєрий нь харалгїй хяхтнасан уйтгарт дуу гаргаснаа хоншоороо єєр рїї нь эргїїлээд зогсов. Чоно дайрах уу, тоохгїй єнгєрєх її? Гэж бодож байгаа мэт ажээ.
“Нударгаараа толгой руу нь буулгаад ухаан алдуулчихъя…” эгж Нилов бодлоо.
Чоно хїн хоёрын аль нь эхэлж довтлохыг ухаарч чадахааргїйгээгр Нилов тгэж будилсан байлаа. Баруун гартаа бїх хїчээ нэгтгэж чонын шилнээс барьж авах болсон тйим аймшигт хэцїї їе тулгарлаа гэдгийг Нилов зєвхєн ухаарч байлаа. Гэтэл хэн ч итгэхийн аргагїй, Нилов ч зїїдэндээ їзэж байгаа юм шиг ер бишийн санаандгїй юм болох нь тэр. Шилээрээ бариулсан чоно гаслан дуугараад Ниловын гарт атгуулсан хїйтэн, нойтон арьсны атриас хуруунуудын завсраар гулгаж гарахуйц тийм хїчээр чоно урагш зїтгэжээ. Чоно шилээ тавиулах гэж зїтгэн хйод хоёр хєл дээрээ босоход Нилов зїїн гараар чонын хоёр хєл дээрээ босоход Нилов зїїн гараараа чонын баруун урд хєлийг шїїрэн авч суганд нь хїртэл хавчин дараа ньє чонын шилнээс барьж чоныг дээш єргєлєє. Энэ бїхэн хоромхон зуур болж єнгєрлєє. Чононд гараа хазуулахгїй, бас толгойг нь нааш харуулахгїйн тул Нилов хоёр гарын бїх хїчээр морины даравч шиг чонын омрууны хавьд хїзїїгий нь шахжээ. Чоно урд хєлєє Ниловын мєрєн дээр гаргасан нь тїших юмтай болж жигтэйхэн их хїчээр сэгсчиж гарлаа. Чоно Ниловын толгой хїртэл гары нь хазаж чадахгїй, тїїнийг багалзуурдан євтгєж байгаа Ниловын гар чонын хоншоороо Ниловын нїїр єєд харуулахад саад болж байлаа…
Нилов толгойгоо аль болохоор гэдийлгэхийг хичнээн “Бузар юм! Їїний шїлс миний уруулд хїрсэн болохоор їїнээс аз болж мултарлаа гэсэн ч нэгэнт дууссан хэрэг” гэж бодоод:
- Максим аа нааш ирээч! Нааш ирээч! Гэж хашгирав.

Чоно Нилов хоёрын толгой зэрэгцэж ирсэн болохоор бие бие рїїгээ хялайн харж байлаа… Чоно шїдэндээ хавиран хяхтнасан авиа гаргаж шїлсээ їсэргэнэ… Чоно хойд хєлдєє тулгуур олж ядан Ниловын євдгийг самардах ажээ… Тїїний нїд сарны гэрэлд гялалзавч уурласны тэмдэг огт їгїй, зєвхєн нулимс гоожих нь хїнийхтэй адил санагдана.
- Максимаа, нааш ирээч! Гэж Нилов дахин хашгирав.
Гэвч тээрэм дээр тїїний дууг хэн ч сонссонгїй. Чанга хашгирвал тамир тэнхээ нь суларна гэж Нилов зєнгєєрєє мэдэж байса учир чанга хашгирсангїй.
“Гэдрэг ухарч явсаар хаалга хїрээд хашгиръя” гэж Нилов шийдлээ. Тэгээд ухарч эхэлсэн боловч хоёр тохой ч газар хороогоогїй байтлаа баруун гар нь чичрэн суларч байгааг тэрээр мэдэрлээ. Дараа нь Нилов сэтгэл санааг нь шимшрїїлсэн єєрийн хашгирч байгааг сонсч бас баруун мєр урссєн чийглэг бїлээн юмыг мэдэрлээ. Эцэст нь Максимын дууг сонсч, гїйж ирсэн мєрдєн байцаагчийн царайд айсан шинж илэрч байгааг Нилов ухаарчээ…
Ниловын хуруунууд аргагїй сулрах їед тэр дайснаа тавихад чоно нэгэнт їхсэнийг тїїнд їзїїлжээ. Сэтгэл санаа их цочирдсоноос манарч гїйцсэн Нилов євдєг, баруун гутал нь цус болсныг мэдрэн ухаан алдахын даваан дээр тээрэм рїї буцав. Халуун тогоо, лонхнуудын дїрс хэлбэр, гал тїїнийг ухаан оруулж саяхан давс туулсан аймашиг, бас тїїний хувьд дєнгєж эхэлж байгаа аюулыг Ниловч санагдууллаа. Нойтон толгойтой, нїд нь ихээр эргэлдэж цонхийж цайсан Нилов шуудай дээр суугаад ядарч цуцсандаа гараа унжуулав. Мєрдєн байцаагч Максим хоёр тїїний хцвсыг тайлан шархыг янзалж эхлэв. Нилов сїрхий шархадсан байлаа. Чоно тїїний мєрний арьсыг урж булчинг хїртэл шархдуулжээ. Цусыг арилгаж байсан мєрдєн байцаагч:
- Тїїнийг яагаад гол руу шидсэнгїй вэ? Гэж уцаарлангуй асууна.
- Санаанд орсонгїй, бурхан минь,

Мєрдєн байцаагч тайвшруулан итгэл тєрїїлэх гэж оролдсон боловч тїрїїхэнд галзуу євчний тухай ярьж байсан зїйлд Нилов хэтэрхий автагдсан байсан болохоор ямар ч тайвшруулах їг хэрэгцээгїй болж дуугїй байсан маань дээр юм байна гэж боджээ. Ниловын шархыг боосон болоод эдлэн газар руу Максимыг морь авчруулахаар явуулсан боловч Нилов морин тэрэг ирэхийг хїлээсэнгїй гэр рїїгээ явган явжээ.
Єглєєний зургаан цагийн хирд євчнєєс болж нойргїй хоносондоо цонхийж цайсан, арзайж сэгсийсэн їсгтэй Нилов тээрэм дээр ирж Максимд:
- Євєє минь, намайг Миронд хїргэж єгєєч! Тїргэлж їзээрэй! Явъя! Тэргэнд суугаарай! Гэж хэлэхэд шєнєжин унтаагїй, цонхигор царайтай Максим сэтгэл зовон байж хэд хэдэн удаа эргэж хараад:
- Ноёнтон минь, Мирон руу очихын хэрэггїй… Єршєєж їз, би эмнэж чадна гэж шивнэжээ.
- Сайн байан, ганцхан тїргэлж їзээрэй! Гэж Нилов хэлээд тэсч ядан газар дэвсэлжээ.
Євгєн тїїний нїїрийг дорно зїг харулаад ямар нэгэн юм шивнэнэ шарилжны амттай, эвгїй бїлээхэн шингэн юм аягаар уулгажээ.
- Степка їхсэн… Хїмїїст ямар нэг арга байдаг бодъё… Тэгвэл Степка яагаад їхсэн юм бэ? Ямар ч байсан чи намайг Миронд хїргэж єг гэж Нилов бувтнав.

- Нилов, Миронд итгээгїй болохоор тэднийхээс эмнэлэг рїї Овчинниковт очжээ. Гэж Нилов хэлээд тэсч ядан газар дэвсэлжээ.
Євгєн тїїний нїїрийг дорно зїг харулаад ямар нэгэн юм шивнэнэ шарилжны амттай, эвгїй бїлээхэн шингэн юм аягаар уулгажээ.
- Степка їхсэн… Хїмїїст ямар нэг арга байдаг бодъё… Тэгвэл Степка яагаад їхсэн юм бэ? Ямар ч байсан чи намайг Миронд хїргэж єг гэж Нилов бувтнав.

Нилов, Миронд итгээгїй болохоор тэднийхээс эмнэлэг рїї Овчинниковт очжээ. Нилов тэндээс євчин намдаагч їрлэн эм авч хэвтрээр эмчлїїлэх зєвлєлгєєн сонсоод гар хичээн євдєвч їл хайхран морио хот руу эргїїлэн хотын эмч нарт очихоор явжээ.
Гурав, дєрвєн єдрийн дара їдэш, орой болсон хойно Нилов, Овчинников руу очиж буйдан сандал дээр тэрий унаад амьсгаадан байж турж цонхийж цайсан нїїрний хєлсийг гараараа арчин:
- Эмч минь! Григорий Иваныч минь! Намайг яавал яатугай! Би ингэж байж яагаад ч чадахгїй нь. Нэг бол намайг эмчлээд аль, эсвэл хор уулгаад єг! Ганцхан л ийм байдалтай орхиж болохгїй. Би галзуурах нь! Гэж хэлбэл:
- Та хэвтрээр эмчлїїлэх хэрэгтэй гэж Овчинников єгїїлэв.
- Тэр хэвтэх чинь гайгїй хэрэг. Би яах вэ? Гэж танаас орос хэлээр асууж байна шїї. Та эмч хїн болохоор надад туслах ёстой. Би тарчилж байна. Одоо л галзуурах нь гэж дандаа бодогдох юм. Би унтаж ч чадахгїй, юм идэж ч чадахгїй байна. Бїх юм єнгєрєєд байна. Миний халаасанд гар буу, энэ байна. Тэгээд духандаа сум зоох гэж мєч тутамд їїнийг гаргаж ирэхэд хїрч байна. Григорий Иваныч минь, бурхны ивээлээр намайг эдгэрїїлж єгєєч! Би яах юм бэ? Би профессорт очих уу?
- Ямар ялгаа байх билээ? Очмоор байгаа бол оч л доо.
- Эмчилж эдгэрїїлсэн хїнд тавин мянган рубль єгнє гэж хэрэв уралдаан зарлавал яах бол? Та юу гэж бодож байна? Тэгтэл зарлалыг хэвлїїлэх гэсээр байтал хэд дахин ч галзуурч амжих биз. Бїх хєрєнгєє єгєхєд би бэлэн байна. Намайг эдгэрїїлж єгєєч, би танд тавин мянган рубль єгье. Бурхны ивээлээр та намайг эдгэрїїлж єгєєч! Эгдїї хїрмээр энэ хайрхамжгїй байдлы чинь би ойлгохгїй байна. Би ялаанд хїртэл атаархаж байна… Би золгїй амьтан юм. Миний гэр бїл ч зол заягаї йюм!

Ниловын мєр чичрэн салганаж уйлж гарлаа. Овчинников тїїнийг тайвшруулж:
- Миний хэлэхийг сонсогтун. Таны энэ сандарч тэвдсэн байдлыг зарим талаар би ойлгохгїй байна. Юунд та уйлна билээ? Аюулыг ингэж юунд єсгєнє билээ? Танд євдєхєєсєє євдєхгїй байх боломж илїї байгааг та ойлгооч. Нэгдїгээрт, чононд хазуулсан зуун хїнээс гуч нь євддєг юм. Тэгээд нэг чухал юм нь чоно таны хувцасны гаднаас хазсан болохоор хор хувцсанд шингэсэн байна. Хор шарханд орлоо чгэсэн цус их алдахад тань тэр хор цустай хамт урсаад гарчихна. Галзуу євчний хувьд би санаа их зовохгїй байна, харин шарх л санаа баахан зовоож байна. Учир нь таны болгоомжгїй байдлын харгайгаар ёлом юм уу, тїїнтэй тєстэй юм болж їгдрэх нь амархан гэж хэлэв.
- Та тэгж бодож байна уу? эсвэл та намайг тайвшруулж байна уу? Бїр эсвэл їнэнээ хэлж байна уу?
- Яг їнэнээ хэлж байна. Та їїнийг аваад уншиж їз л дэ гэж Овчинников тавиур дээрээс ном авч аймшигтай хэсгийг алгасаад галзуу євчний тухай бїлгийг уншиж эхлэв. Тэрээр уншиж дуусаад:
- Тэгэхлээр дэмий санаагаа зовоож байна. Тэр чинь галзуу чоно байсан уу, эрїїл чоно байсан уу? гэдэг нь та бидэнд тодорхойгїй байгааг энэ бїхэн дээр нэмж хэлїїштэй байна гэж хэлэхэд Нилов инээмсэглэн:
- Тэр ч тиймээ… Одоо мэдээжийн ойлгомжтой байна. Тэгэхлээр энэ бїхэн чинь шал дэмий юм шив дээ? Гэжээ.
- Тэгэлгїй яахав, дэмий юм.
- За, их баярлалаа. Та чинь их ухаантай хїн байна. Минйи санаа амарлаа… Би бїр баяртай байна. Їнэн шїї… гэж Нилов баясгалантайгаар гараа хооронд нь їрж инээмсэглэн єгїїллээ.

Нилов Овчинниковыг тэврэн авч гурав дахин їнсэв. Дараа нь сайн санаат, эрїїл чийрэг эрчїїлд байдаг хїїхэд ахуйн золбоо хийморь тїїнд бий болжээ. Тэгээд ширээн дээрээс морины тахыг авч нугалах гэсэн боловч баярлаж хєєрсєн, бас мєрний євчнєєс болж яаж ч чадсангїй, зєвхєн зїїн гараараа эмчийг бїсэлхнийн доогуур тэвэрч єргєєд єрєєнєєс нь хоолны єрєє хїртэл авч явжээ. Овчинниковынхаас Нилов баяр баясгалантай гарч явахад тїїний єргєн хар салхал дээр нь гялтганаж байсан нулимсны дусал зээнтэйгээ хамт баярлаж байгаа аятай болжээ. Нилов шатаар бууж явахдаа хїнгэнэсэн дуугаар хєхєрч шатны хайсны нэг шон булгарч унахуйц их хїээр шатны бариулыг ганхуулахад Овчинниковын хєл дорхи бїх шат дайвалзжээ.
Овчинников тїїний єргєн нурууг энхрийлэн хараад “Мєн баатар эрээ! Мєн сїрхийяа! Гэж боджээ.
Нилов тэргэндээ суугаад далан дээр чонотой хэрхэн їзэлцсэн тухай эхнээс нь аваад нэгд нэгэнгїй дахин ярьж:
Яггїй тоглоом болсон юмаа. Нас єтєлсєн їед дурсах юмтай л хїндээ. Тришкаминь, яваад байгаарай! гэж баясгалантай инээжээ.

ЗОЛ ЗАЯА

Их зам нэрт тал нутгийн єргєн замын дэргэд хонин сїрэг хоноглож байлаа. Тэдгээрийг хоёр хоньчин хяргажээ. Ная орчим насны, шїдгїй, татвалзсан царайтай євгєн замын яг дэргэд таван салаа євсний тоостой навчин дээр тохойгоор тулж тїрїїлгээ харж хэвтэнэ. Єтгєн хар хємсєгтэй, сахалгїй, уут сав оёдог гар нэхмэл даавуун хувцастай залуу гараа толгой дээрээ тавьж яг дээгїїр нь єнгєрєх тэнгэрийн оёдол, зїїрмэглэсэн одод бїхий огторгуй єєд харж хэвтэнэ.
Хоньчид ганцаараа байсангїй. Тэдгээрээс сажин 2 хэрийн газар замыг хучсан бїрэнхий дунд эмээлэтй морь бараантан харагдаж урт гутал, богино дээл ємссєн эр тїїний эмээлийг тїшин зогсох нь ноёны явуулын харуул бололтой. Тїїний цэх шулуун хєдєлгєєнгїй бие, галбир, байдал тєрх, малчид ба морьтойгоо харьцаж байгааг їзвэл єєрийн їнэ цэнийг мэддэг, єєрийн гэсэн бодолтой, сїрхий хїн ажээ. Цэргийн хїний ёсоор хувцсаа засч байгаа, бас ноёд хэрэг эрхлэгч нартай байнга харьцаж улмаар заншил болсон ихэмсэг, найланхай тєрх бїрэнхийн дундаас ч ажиглагдана.
Хонь унтжээ. Тэнгэрийн дорнод хэсэгт тодрон эхэлж буй їїрийн туяаны саарал гэгээний дор босоо байгаа хоньдын бараа энд тэнд їзэгдэнэ. Тэдгээр хоньд, толгойогоо унжуулан юм бодох мэт. Тэдгээрийн бодол єєрсдєд нь зєвхєн єргєн уудам тал нута, тэнгэр, єдєр шєнийн тухай урт удаан сунжирсэн тєсєєллийг тєрїїлж тэднийг ухаан мэдрэлгїй болтол мансууруулаад гадны хїн, нохдын їйлмэлдэхийг ч їл анзааран зоочихсон юм шиг зогсох ажгуу.
Тал нутгийн зуны шєнийн нойрмог дїнсгэр агаарт нэгэн хэмийн авта дїнгэнэх ажээ. Дэвхрэг тасралтгїй цар цар хийж бєднє шувуу дуугаран хонин сууриас бээр хэрийн газар горхи урсаж бургас ургасан жалгад залуухан алтан гургалдай залхуутайяа исгэрнэ.

1. Яков Петрович Полонский (1819-98) Оросын яруу найрагч, Петербургийн ШУА-ийн сурвалжлагч гишїїн /орч/
2. Оросын нэг сажин 2, 13 метртэй тэнцэнэ /орч/

Явуулын харуул малчдаас тамхиа асаах гэж энд зогсжээ. Тэрээр ганстай тамхиа чимээгїй сорж дуусаад ганц ч їг їл дуугаран эмээлээ тохойлдоод юм бодох ажээ. Залуу хоньчин тїїнийг огт їл анзааран тэнгэр єєд харан хэвтэнэ. Явуулын харуулыг євгєн удаан гэгчийн харж байснаа:
-Макаровын аж ахуйн Пантелей биш биз? Гэж асуувал:
- Тийм байх гэж би бодсон юм. Таньсангїй, баян болох болтугай. Хаанаас явж байна вэ?
- Ковылягийн хэсгээс.
- Холоос явж байгаа юм байна. Ноогдох тариагаа авч тїрээслэх газар 1 бий юу?
- Тариа авч тїрээслэх, ердийн журмаар тїрээслэх, гуай тариалуулах янз янзынх бий. Би їнэндээ тээрэм рїї явж байсан юм.
Хир тоосонд дарагдсан, нїд хоншоор дээрээ бєєн даахитай, сэгсгэр хєгшин том цагаан хоточ нохой гаднын хїн ирсэнд хайхрамжгїй юм шиг морийг хорё гурван удаа тайван гэгчийн тойрсноо уурлан архирч санамсаргїй гэгэнт явуулын харуулын араас дайрахад бусад ноход тэсч чадсангїй байр байрнаасаа ухасхийжээ.
Євгєн тохой дээрээ єндийн:
- Єєдгїй новш! Алби чєтгєр тонибол таарна гэж хашгирав.
Нохдын шуугиан намдахад євгєн тїрїїчийнх шигээ хэвтээд тайван дуугаар:
- Ковыляд яг Христосын тэнгэрт заларсан єдєр 2 Ефим Жменя їхсэн юм. Нїгэл нїдээрээ л дээ. Даанч єєдгїй хєгшинб айсан юм. Сонсоо биз дээ? Гэв.
- Їгїй сонсоогїй юм байна.
- Ефим Жменя чинь тємрийн дархан Степкагийн авга ах, бїх тойроог даяар тїїнийг мэднэ. Ёстой адгийн хєгшин байса юм. Француудыг хєєсєн Александр хааныг Москва руу ачиж явсан 3 тэр їеэс жар

1 Газрын эзэд тариачдад газрыг тїрээсээр єгєхдєє зохих хувиар бодож тарианаас авдаг байжээ. (Орч)
2 Шашны олон баярын нэг Христ бурхан тэнгэрт хальсан гэдэг домогт зориулагджээ. Улаан єндєгний баяраас хойш дєч дэх хоногт тэмдэглэнэ. (Орч)
3 Оросын 1-р Александр хаан 1852 онд Таганрогт їхсэнд шарилыг Москвад тэргээр ачиж аваачжээ.

гаруй жил би тїїнийг мэдэх юм. Бид талийгаач хааныг тосохоор хамт явж байлаа л даа. Тэр їед их зам Бахмутаар дайрдаггїй Есауловкаас одоогийн Ковыля байгаа Городище руу эргэдэг байсан юм. Їлээдэг арьсан хєгжмийн газар мєн олон байдаг сан. Алхам тутамд шахам тааралддаг сан. Жменя муу юм санаж явдгийг би бїр тэр їед ажсан юм. Хэрэв эр хїн дуугаа хурааж хєгшчїїлийн маягаар жожиглож эхэлбэл сайн юманд хїрдэггїй юм байна гэж би мэдсэн юм. Ефимка бїр багаасаа аваад дуугаа хурааж уур нь хїрсэн юм шиг хїн болгоныг хялайж хардаг байсан. Сїмд очсон ч, їе тэнгийнхэнтэй гадуур гарсан ч, ундааны газраар орсон ч тэрээр хїн хїнээс гажууд зан гаргаж жожиглох юм у, хєгшчїїлтэй шивнэлдэж байдаг юм. Залуу хїн атлаа тэр зєгийчин юм уу, гуа тариаланчаар хєлслєгддєг байсан юм. Сайн санаатай хїмїїс тїїн рїї очиход тїїний шийгуа, амтат гуа нь шуугих шахна. Хїний дэргэд цурхай загас барьчихвал тэр нь инаах шахна. Єєрєєр хэлбэл тэр хїн юу ч їл дуугарна…
- Ийм юм байдаг юмаа гэж Пантелей єгїїлэв.

Залуу хоньчин хажуугаараа эргэ хар хємсгєє єргєж євгєнийг ширтэн хараад:
- Та тэгээд гуа исгэрэхийг сонссон юм уу? гэж асуувал:
- Сонсоогїй л дээ. Хїмїїс л тэгж ярьдаг юм. Санаанаас зохиох юм алийг тэр гэх вэ дээ… Муу санаатны зоригоор бол чулуу ч исгэрч эхлэх байх. Манай тэнд хад чулуу гурван єдєр шєнє дуугарсан юмдаг. Би єєрєє сонссон юм. Жменя цурхайн оронд албин чєтгєр барьсан болохоор цурхай нь инээсэн хэрэг гэж євгєн шїїрс алдан хэллээ.
Євгєн ямар нэгэн юм санажээ. Тэрээр євдєглєж суугаад даарсан юм шиг биеэ хураан гараа ханцуйндаа хийж чавганц нарын эх адаггїй дуржигнадаг шиг дуугаар:
- Бурхан биднийг єршєєх болтугай! Би нэг удаа Новопавловка руу явж байлаа. Ширїїн бороо ормоор болж аймаар сїрхий салхилж байлаа… Би байдгаараа яарч явсан юм. Гэтэл зам дээр тэр їед цэцэглэдэг байсан їїрэгний завсраар цагаан шар явж байсхыг харад энэ чинь хэний шар вэ? Хэцїї амьдрал нь їїнийг юу гэж нааш ирїїлээ вэ? Гэж бодов. Тэр шар сїїлээ шарван мєєрч явах юм. Тэгээд тїїнийг гїйцэж ойртоод харвал шар биш, Жменя байдаг байна шїї! Би муу ёсрын юм харсан ажээ. Гэтэл нєгєєх маань булингарт нїдээ эргэлдїїлэн байж над руу харан ямар нэгэн юм бувтнана. Ийм аймшгийг їзэж би айлаа. Би тїїнтэй зэрэгцэн явж тїїнд юм хэлэх гэтэл аянга нижгнэн тэнгэрийг цахилгаан гэрэлтїїлэхэд бургас ус руу бєхийсєн їзэгдлээ. Зам хєднлєн гарсан туулай зогсонгуут хїний хэлээр “Эрчїїдээ, сайн байна уу?” гэдэг байна шїї. Бурхан тэнгэр намайг гэсгээх болтугай гэж євгєн хэлээд морьдыг тойрон явсан ноход руу харж:
- Єєдгїй новш тонилж далд орвол таарна! Гэж хашгирав.
Эмээлээ тїшиж байсан явуулын харуул гїн бодолд автагдсан хїний дуугаар:
- Ийм юм байдаг л аа гэж хїнгэнэсэн дуугаар хєдєлгєєнгїй зогсч єгїїлснээ:
- Ийм юм байдаг л даа гэж итгїїлэх маягтай бодлогошрон давтан єгїїлжээ. Євгєн тїрїїчийнх шигээ уцаар биш дуугаар:
- Тэр хєгшин чинь дэлт бїргэдэрхїї амьтан байсан юм. Дєрєв таван жилийн хойно тїїнийг залхаахаар туйвандсанд тэр єєрийн хилэгнэлийг їзїїлэх гэж Ковыля даяар хоолойн євчин тараасан нь булчин задрах тахлаар євчилсєн юм шиг тоо томшгїй хїн їхсэн юмдаг гэвэл:
- Тэр яаж євчин тараасан юм бэ? Гэж дуугїй зогсч байсан залуу хоньчин асуулаа.
- Андашгїй. Санаа байвал тїїнд ухаанд зарахын хэрэггїй л дээ. Хїмїїсийг Жменя хорт могойн тосоор тонилгодог байж. Тэр ёсыг байтугай, їнэрий нь авангуут хїмїїс хорддог тийм гайхал байгаа юм.
- Тиймээ гэж Пантелей зєвшєєрєв.
- Тїїнийг залуучууд цааш нь харуулах гэсэн боловч настайчуул тэгїїлээгїй юм. Нуугдмал эрдэнэ байгаа газрыг тэр мэдэж байсан болохоор тїїнийг алж болохгїй байсан юм. Тїїний Жменягаас єєр хэн ч мэдэхгїй байж л дээ. Тэр яриад байгаа эрдэнийг олохыг ч аргагїй, їзэхийн ч аргагїй байтал тэр л їзсэн байж л дээ. Ой дундуур явж байхад бут, хадан дундуур хїхрийн гал шиг гал улалздаг байж л дээ. Тэр газрыг Жменя зааж єгєх юм уу, єєрєє ухна байх гэж хїмїїс хїлээдэг байж л дээ. Єєрт ч їгїй єрєєлд ч їгїй гэгчээр байсаар байгаад хїнд ч зааж єгєлгїй, єєрєє ч ухсангїй їхсэн юм.
Явуулын харуул ганстай тамхиа сорж єєрийн єтгєн сахал, хурца хянган хамраа агшин зуур гэрэлтгїїлэв. Тамхины галын єчїїхэн гэрэл тїїний гараас саравчтай малагй, морины нуруу, эмээлийг дамжин морины чих хавийн дэлэнд тусна.
- Энэ орчинд нуугдмал эрдэнэ их бий гэж тэр єгїїлэн аажмаар суниаж эргэн тойрныг харснаа цайрч буй дорно зїг рїї хараагаа тогтоон-Нугуудмал эрдэнэ байх л ёстой гэж нэмж хэлжээ. Євгєн шїїрс алдан:
- Ярих юмгїй. Бий гэдэг нь хїн бїрт илэрхий хэр нь тїїнийг ухах хїн алга. Чухам ха абайгаагий нь хэн ч мэдэхгїй. Одоо тэр нуугдмал эрдэнийг олоход тарни хэрэгтэй. Тїїнийг олж їзэхийн тул ер бишийн сахиустай байх хэрэгтэй байна. Тийм сахиусгїйгээр юу ч хийхийн аргагїй, хїї минь. Жменяд бол тийм сахиусууд байсан юм. Тэр халзан чєтгєрєєс тїїнийг асууж болох уу дээ? Хэнд ч єгєлгїйгэр тэдгээрийг євгєн нууж байсан юм гэв.
Залуу хоньчин євгєн рїї хоёр гурав алхам мєлхєн ойртож нударгаар толгойгоо тулан євгєн рїї анхааралтай ширтлээ. Тїїний харцанд залуу насны аймшиг, сониуч зан илрэн, залуугийн эв хавгїй црай харанхуй бїрэнхийд улам шамшийн харагдана. Залуу тун хичээнгїйлэн сонсоно.
- Энд нуугдмал эрдэнэ их бий гэж ном сударт ч бичсэн юм. Энэ тухай ярихын ч хэрэг алга… Новопавловкагийн нэгэн євгєн цэрэгт тэр газарт хичнээн пїї алт, ямар саванд байдгийг хїртэл заасан шошгыг Ивановкад їзїїлсэн гэдэг юм. Тэр шошгоор нуугдмал эрдэнийг аль хэзээний олчихмоор байвч тїїнд хавьтахын аргагїй, нєгєє тариний нь мэдэхгїй байга аюм гэж євгєн їргэлжлїїлэн ярилаа.
- Євєє минь, яагаад хавьтахын аргагїй билээ? Гэж залуу асуув
- Ямар нэгэн шалтгаан байх ёстой л доо. Єнєє цэрэг тїїнийг хэлсэнгїй… Тарнидах хэрэгтэй, сахиус л хэрэгтэй

Явуулын хїмїїст бодсон санаснаа бїгдийг дэлгэж байгаа юм шиг євгєн их л бахдан ярина. Их юм ярьж заншаагїйгээс євгєн тїргэн тїргэн гуншиж ээрэн тэр дутагдлаа ухаарч толгой, гар, шувтан мєрєє хєдєлгєн байж тїїнийгээ хаацайлах гэж чармайна. Тїїний хєдлєх бїрд зотон даавуу цамц нь хунирч мєр єєд нь огшиж наранд гандаад, нас єтєлснєєс харласан нуруу їе їе ил гарна. Тэгж тэгж дуулгаваргїй цамцнаасаа болж тэсвэр алдсан юм шиг босон харайж ууртайгаар:
- Зол заяа гэж байдаг. Хэрэв тэр нь газарт булаастай байвал ямар хэрэг байв билээ? Тэгээд л эд баялаг гэдэг мань хивэг юм уу, хонины хоргол шиг ямар ч ашиггїй арилна. Залуу минь, бїх тойрогт хїрэлхэцїйц тийм эд баялаг байдаг юм. Гэтэл хэн ч їзээїй юм даа. Харин тїїнийг ноёдууд ухаж гаргах юм уу, санд хурааж авахыг хїмїїс хїлээж байгаа юм. Хїмїїс булшийг ухаж эхэлсэн… Мэдээж л дээ. Тїїнд хєдєєний эрчїїл атаархаж байна. Улсын сан ч бас учиратй. Хэрэв хєдєєний эр нуугдмал эрдэнийг олбол дарга нартаа єг гэж хуулинд ч бичсэн байдаг юм. Гэтэл тэгтлээ ч хаа байдаг юм. Юм нь байлаа ч чамд падгїй гэж хэллээ.

Євгєн зэвїїнээр инээмсэглээд газарт суулаа. Явуулын харуул їїнийг анхааралтай сонсон зєвшєєрч байсан боловч тїїний тєрх байдал, дуугїй байхыг їзэхїл євгєний ярьсан бїхэн тїїнд шинэ зїйл биш, євгєний мэдлэгээс илїї юмыг тэр аль хэзээний мэддэг юм шиг байлаа. Євгєн їсээ эв хавгїй илж
- Энэ яваа насандаа эд баялгийг олон дахиж эрсэн юмаа. Ёстой жинхэнэ газарт нь эрсэн боловч дандаа л єнєє яриад байдаг тарниддаг эрдэнэ рїї тулж очоод дуусдаг юм. Аав минь ч ах минь ч тїїнийг эрсэн хэр нь юу ч олоогїй єєд болцгоосон юм. Таганрогт нэг цайзанд, нэг газарт гурван чулуун дор нуугдмал эрдэнэ бий гэж нэг гэлэн миний ах Ильяд зааж єгчээ. Тэр їед гучин найман онд Матвеевын булшны тэнд сахиус худалддаг армян хїн сууж байныг би санаж байан. Илья тїїнээс сахиус худалдаж аваад хоёр хїний хамт Таганрогт очиж цайзын мєнєєхєн газар руу дєхєж очвол яг тэнд нь буутай цэрэг зогсч байжээ.
Намуун агаарт ямар нэгэн авиа гарч тал дээгїїр тархлаа. Нэг юм алсад нижигнэн дуугарч чулуун дээр унахад тэр дуу тал нутаг даяар сонсогдоод намжихад євгєн хайхрамжгїй, їг дуугїй зогсч буй Пантелей руу хариу хїлэх мэт харав.
- Уурхайд хувин задарчихлаа гэж залуу хїн бодолхийлэн єгїїлэв.

Гэгээ орж эхэллээ. Тэнгэрийн оёдол цайварлан цас шиг алгуур хайлан бїдгэрч байлаа. Тэнгэр цэлмэг юм уу, битїї їїлтэй байна уу гэдгийг мэдэхийн аргагїй булингартай бїдэг їзэгдэнэ. Зєвхєн дорно зїгт байгаа цэлмэг, гялгар хэсэг юм уу, хаана нэгэн газар бїтнээр харагдах оддыг їзэхїл бїгдийн учир мэдэгдэнэ. Сїїн євс, ноднин жилийн шарилжийн хїрэн ишийг болгоомжтойхон найгуулсан єглєєний анхны салхи замын дагуу чимээгїйхэн сэвэлзэнэ.
Явуулын харуул гїн бодлоос салж толгойгоо сэгсрэв. Тэр хїн хоёр гараар эмээлээ сэгсэрч олмыг їзсэнээ мориндоо мордох уу, байх уу гэсэн байдлаар дахин бодлогоширч:
- За даа, алганы хонхрыг хэзээ ч хазаж болдоггїйн адил зол заяа байлаа ч гэсэн тїїнийг олох ухаан заяахгїй юм даа гэж хэллээ.

Тэрээр хоньчид руу эргэн харахыг їзвэл црай нь арга барагдсан хїнийх шиг уйтгартай, инээдэмтэй болсон байлаа.
- Аз заяа ямар шїї юм байдгийг їзэхгїй байсаар л насыг барах юм даа. Залуучууд їзэж магадгїй, харин бид бол бодохын ч хэрэг алга гэж тэрээр зїїн хєлєє дєрєєнд тавингуут тасалданги дуугаар єгїїлэв.
Явуулын харуул, цан хїїрэг болсон урт сахлаа арчин ямар нэг юм гїйцэд хэлээгїй мартсан юм шиг байдлаар мориндоо лагхийн мордож алс тэртээ рїї нїдээ онийлгон харлаа. Нїдэнд дєнгєж єртєх толгод цэнхэртэх алс тэртээд манантай нийлэн хєдєлгєєнгїй болжээ. Тэнгэр газрын савслага, хязгааргїй талын тэртээд энд тэнд сїїмийх оршуулгын булшууд харуул харах мэт сїрлэг атлаа чимээгїй сїндэрлэнэ. Тэдгээрийн нам гїм, хєдєлгєєнгїй байдал олон їеийг санагдуулах авч хїн амьтад огт хайрхамгїй байх ажээ. Мянга мянган жил улиран єнгєрч бум буман хїн энэ хорвоогоос халин одовч тэдгээр булш урьдынх шигээ сїндэрлэн, яах гэж ингэж сїндэрлэж байдаг, тал газрын ямар нууц тэдгээрийн дор нуугдаж байдгийг хэн ч їл мэднэ.
Нойрноос сэрсэн єнчин турлиах ниснэ. Мєнхийн эдгээр шувуудын залхуу нисэлт, єдєр болгон яг ёсоороо давтагддаг єглєє, хязгааргїй їргэлжлэх тал нутгийн алинд ч утга санаа їл илэрнэ. Явуулын харуул инээмсэглэснээ:
- Бурхан єршєєг, мєн ч уудам байн адаа. Зол заяагаа явж олооч! Гэж царай барайлган дуугаа сулруулж хэлээд – Энд хоёрын зэрэг эрдэнэ булаастай бий. Ноёдууд тїїнийг огт мэдэхгїй, харин хєдєєний эрчїїд, ялангуяа цэргїїд тэдгээрийг яг мэднэ. Энэ гєвєє хавьд (явуулын харуул ташуураар хажуу тийш зааж) эрт урьд Воронежид флот байгуулж байсан эзэн хаан Петр руу Петербургээс аваачиж явсан алт ачсан цувааг дээрэмчид довтолсон юм. Дээрэмчид жинчдийг нухаж орхиод алтыг булсан боловч хожим нь олоогїй юм. Нєгєєгий нь манай Доны казахууд булжээ. Арван хоёр онд франц нараас бїх эд баялаг, алт мєнгийг тэд булааж аваад ихэс дарга нар тэдний алт мєнгийг ухраах юм гэнэ гэж буцаж явах замдаа сонсч эд баялгаа юунд зїгээр єгєх билээ хэмээцгээн ядахдаа їр ач нар минь хїртэг гэж булсан байжээ. Чухам хаана булсан нь тодорхойгїй байгаа юм.
- Би эдгээр нуугдмал эрдэнийн тухай сонссон юмаа гэж євгєн уруу царайлан хэлэхэд Пантелей дахин бодлогошрон:
- Тийм ээ… гэжээ.

Хэн ч дуугарсангїй. Явуулын харуул алс тэртээ рїї бодлогошронгуй харж инээмсэглээд ямар нэг юм хэлэлгїй мартсан юм шиг царайгаар жолоогоо тугтарвал морь дуртай дургїй алхаллаа. Пантелей зуугаад алхам явснаа гїн бодлоос хагацхан толгойгоо сэгсрэн морио ташуурдан хатируулан одоход хоньчид ард нь їлдлээ. Євгєн:
- Энэ бол Макаровын аж ахуйн Пантелей гэдэг хїн, жилд зуун тавийг авч хоол ундаа аж ахуйгаас хэрэглэдэг юм. Боловсролтой хїн дээ гэжээ.
Нойрноос сэрсэн хоньд (гурван мянга орчим) хийх юмгїй болохоор тал нь хєлд гишгїїлсэн тачир євснєєс дуртай дургїй зулгааж эхэллээ. Нар хараахан гараагїй авч бїх булш, хурц оройтой, їїлтэй тєстэй Саур бунхан тод їзэгдэнэ. Хэрэв тэр бунхны орой дээр гарвал тэнгэр огторгуй шиг хязгааргїй тэгш тал нутаг, эздийн эдэлхїїн газар, герман ба молокануудын суурин, тосгонууд їзэгдэж хараа хурц халимгуулд бол хот, тємєр замын галт тэргийг їзэж болно. Энэ хорвоо дээр нам гїм хээр тал, олон їеийн булшнаас гадна булсан эд баялаг, хонины бодлоос єєр амьдрал байдгийг зєвхєн эндээс їзэж болно.

Євгєн єєрийн “нємрєг”, їзїїртээ дэгээтэй урт модыг тэмтрэн олж аваад бослоо. Тэрээр юм бодон дув дуугїй байна. Залуугийн царайнаас балчир насны аймхай, сониуч байдал арилсангїй. Тэр залуу соссон юмаа санасаар єєр юм ярихыг тэсгэлгїй хїлээх ажээ. Тэгээд тэрээр нємєргєє авч босонгуут:
- Євєє, таны ах Илья єнєє цэргийг яасан бэ? Гэж асуужээ.
Євгєн асуултыг сонссонгїй, харин залууг алмайран харж уруулаа шилэмдэн байж:
- Санька минь, Ивановкад цэрэгт їзїїлсэн шошгын тухай дандаа би боддог юм. Би Тантелейд хэлээгїй. Тэр шошгонд мєнєєхєн газрыг зєнєг эмгэн хїртэл олохоор заачихсан байсан юм. Баян Жалгад Яагаав жалга галууны сарвуу шиг гурав салаалсны дундах нь юм шїї дээ гэв.
- Тэгээд ухах уу?
- Зол заяагаа туршаад їзвэл…
- Євєє, тїїнийг олбол та тїїгээр юу хийх вэ? Євгєн инээмсэглэн:
- Би юу?… Ганцхан олох л хэрэгтэй. Тэгээд… чамайг даа… Юу хийхээ мэднээ гэв.

Нуугдмал эрдэнэ олсон цагт тїїгээр юу хийхээ євгєн хариулж чадсангїй. Бїх амьдралынхаа нь туршид энэ суулт зєвхєн єнєє єглєє тїїний ємнє гарч ирэв бололтой, тїїний хєнгємсєг, хааш яйш царайны байдлаас їзэхїл тїїнийг тийм чухал зїйл гэж бодсонгїй бололтой. Нуугдмал эрдэнийг яагаад зєвхєн хєгшчїїл эрдэг, зєнєєд єдрєє хїлээж байгаа тийм хїмїїст дэлхий ертєнцийн зол жаргал яагаад хэрэгтэй байдаг юм бэ гэдгийг Санька ухаарч огт чадахгїй байлаа. Санька їїнийгээ асууж ч чадахгїй, асуусан ч євгєн хариулж чадахгїй байсан бизээ.
Нэр бїдэг манангаар хїлээлэгдэн улам ч улаан том харагдана. Євсний хїйтэн хяруунд умбасан нарны гэрэл їїндээ халшраагїйгээ їзїїлэх гэсэн юм шиг баяр баясгалантай байдлаар газар дэлхийг хучна. Мєнгєлєг агь, хумалжийн цэнхэр цэцэг, шар шармаг, хонгорзул цэцгїїд баясгалантагаар алаглан инээмсэглэлийнхээ хариуд нарны гэрлийг єєрсдєдєє шингээн авах ажээ.
Євгєн Санька хоёр салж хонины хоёр захад гарлаа. Тэр хоёр хоёул баган шиг хєдлєгєєнгїй зогсч газар ширтэн юм бодно. Зол заяаны тухай бодлоос євгєн салж чадахгїй байхад нєгєє залуу нь шєнє ярьсан зїйлийг бодно. Тїїнд хэрэггїй, ойлгомжгїй тэр зол каяаг залуу сонирхсонгїй, харин хїний зол заяаны їнэмшимгїй, битїїлэг байдал тїїнд сонин санагджээ.
Хонины нэг хэсэг дохио єгсєн юм шиг ямар нэгэн юмнаас їргэн хажуу тийш хуйларлаа. Хоньдын урд удаан сунжирсан бодол Санькад дамжсан юм шиг бас л їл ойлгогдох адгуусны аймшгаар хажуу тийш огло їсэрснээ дорхноо ухааран:
- Тїй, золигнууд! Амар заяа їзїїлдэггїй гайхлууд! Гэж хашгирчээ.

Юунд ч їл няцаэагдах аагим халууныг зєгнєсєн нар газар дэлхийг хуйхалмаар шарж эхлэхэд шєнє хєдлєн янз бїрийн авиа гаргаж байсан амьд амьтан бїхэн зїїрмэглэжээ. Євгєн Санька хоёр хонины хоёр захад мєргєлд яваа бадарчин шиг нємрєгтэйгээ хєдєлгєєнгїй зогсоод гїн бодолд дарагджээ. Тэр хоёр бие биеэ їл анзааран зєвхєн єєр єєрийн юмыг бодно. Хоньд ч бодолд автжээ.

ДААЖИГНАЛ

Євлийн цэлмэг єдрийн їд дундын їе… Хїйтэн ид тачигнаж байсан болохоор намайг сугадан явсан Наденькагийн шанааны їс мєнгєлєг цан хїїргээр бїрхэгдэж дээд уруул дээр нь бєєн ус наалджээ. Бидний хєлєєс газар хїртэлх налуу хавтгайд нарны гэрэл толинд туссан юм шиг тусжээ. Бидний дэргэд хурц улаан цэмбээр бїрсэн жижиг чарга хэвтэнэ.
- Надежда Петровна минь доош гулгая. Зєвхєн ганц удаа. Бид гэмтэхгїй гэдэгт итгээч гэж би гуйлаа.
Гэтэл Наденька айна. Тїїний резинэн жижиг шаахайвчаас мєсєн уул дуустал бїх юм тїїнд аймшигтай хэмжээлшгїй гїн ангал мэт санагдана. Тэрээр доош хараад, бас чарганд сууя гэж намайг хэлэхэд тїїний ухаан балартаж амьсгаа нь тасалдана. Тэгээд хэрэв тэр гїн ангал руу нисэхээр амь дїйвэл яах билээ? Ухаан алдаад їхэхээс єєр юмгїй.
- Танаас гуя! Айхын хэрэггїй. Энэ чинь аймхай, гулчгар хэрэг шїї дээ гэж би хэллээ.
Тэгж тэгж Наденька зєвшєєрлєє. Тэрээр амьдралдаа аюул занал учруулан байж ингэж зєвшєєрсєн нь тїїний царайнаас илэрхий ажээ. Цонхийж цайгаад дагжин чичирч байгаа тїїнийг би чарганд суулган гараас нь зуураад тїїнтэй хамт ёроолгїй гїн рїї гулсан одлоо. Чарга сум шиг ниснэ. Зїсїїлж буй агаар нїїрийг дэлдэж чихэнд хїнгэнэн шуугьж час час хийлгэн чимхэж мєрнєєс толгойг тасдаад авах гэж оролдоно. Салхины тїрэлт амьсгал їл авахуулна. Чєтгєр єєрєє савартаа биднийг атгаж хїнгэнэн шуугьсаар тамр уу аваачиж байна уу гэлтэй. Эргэн тойрны юм салхи шиг хурдлах нэгэн урт зурвас болжээ. Хоромхон зуур болоход бид сєнєх нь її гэмээр боллоо.
- Надя би танд дурлаж байна! Гэж би нам дуугаар хэлэв.
Чарганы гулсалт сааран саарсаар салхины хїрхрэлт, чарганы улны чахралт урьдынх шигээ тийм айшигтай биш болж амьсгаа тасалдах нь больсоор бид дор бууж ирлээ. Тэрээр бїр цонхийж гїйцээд арай ядан амьсгална.. Тїїнийг би дэмжин босголоо.
- Юу’ ч гэсэн би дахиад гулгахгїй гэ жтэр бїсгїй айж дїрлийсэн нїдээр намайг харж хэлээд:
- Юу ч болсон їгїй. Би арай л їхсэнгїй гэв.
Жаахан байзсаны дараа тэрээр тайвшран миний нїд рїї асуунгуй маягаар харсан нь тэр таван їгийг намайг хэлэв її, эсвэл салхины шуугианд тийм юм сонсогдов уу гэсэн янзтай ажээ. Харин би тїїний хажууд зогсоод тамхи татан бээлийгээ анхааралтай харж байлаа.
Тэрээр намайг сугадан явж уулын бэлээр бид удаан зугааллаа. Таавар шиг юм тїїнийг амар заяа їзїїлэхгїй байгаа бололтой. Тэдгээр їгсийг хїн хэлэв ?? яав? Тийм її, їгїй юу? Тийм її, їгїй юу? Нэр тєр, амьдрал, зол жаргалын энэ асуудал бол даанч чухал хорвоо дээр хамгийн чухал асууал ажээ. Тэсч ядан, гунигтай харцаар Наденька миний царай руу ширтэж тэдгээр їгсийг намайг хэлсэн эсэрхэдэ хариулт олж эс чадна. Ээ хєєрхий, энэ энхрий царай хичнээн єрєвдєлтэй вэ! Тэр єєртэйгээ тэмцэл хийж ямар нэгэн юм хэлж, асуумаар байв ч їгээ олж чадахгїй байлаа. Тїїнд эвгїй, аймашигтай баяр байслангтай байгаа нь саад болж байгаа ажээ. Тэрээр над руу харалгїй:
- Та мэдэж байна уу? гэж хэлэхэд би:
- Юу юэ? Гэж асуулаа.
- Дахиад гулгая.

Бид шатаар уул єєд єгслєє. Цонхийж цайгаад адагжин чичирч байгаа Надьекаг би дахиад чарганд суулгаж бид дахиад аймшигт ангал руу нисэн салхи дахиад хїнгэнэж чарганы ул чахран чарганы хамргийн хїчтэй шуугиант хурдын їед би нам дуугаар:
- Наденька, би танд дурлаж байна гэж хэллээ.

Чарга зогсоход Наденька бидний дєнгєж дээрээс нь гулгаж буусан уул єєд харснаа миний царай руу удаан гэгч ширтэн миний хайрхамжгїй, тэвчээргїй дууг сонсоод бїх биеэрээ, бїр углаа ханцуй, юїдэн нь хїртэл хачин эргэлзэл тєрїїлжээ. Тїїний царайд “Юу гээч энь энэ вэ? Тэдгээр їсгийг хэн хэлэв? Энэ хїн її? Эсвэл надад тийм юм сонсогдов уу?” гэсэн асуулт бичээстэй байлаа.
Энэ тодорхой биш зїйл тэр бїсгїйг сандрааж тэвчээрийг алдуулжээ. Хєєрхий бїсгїй асуусан асуултад їл хариулан царай барайлгаж хариугїй уйлах гэж байлаа.
- Бид харих юм биш її? Гэж намайг асуухад:
- Надад… надад гулгах сайхан байна. Дахиад нэг гулгавал яасан юм бэ? Гэж тэр бїсгїй царайгаа улайлган байж хэлэв.
Тїїнд энэ гулгалт “таатай” байтал чарганд суухдаа тїрїїчийн шигээ цонхийж цайгаад айснаас болж арай ядан амьсгалж чичрэн салгалж байлаа.
Бид гурав дахь удаа доошоо буухад тэрээр миний царай єєд харж миний уруулыг ажиглана. Харин би амаа алчуураар таглаж ханиалгаад уулын дунд хїрэх їед:
- Надя, би танд дурлаж байна гэж хэлж амжлаа.
Тэгээд оньсого, оньсого хэвээр їлджээ. Надя їг їл дуугран ямар нэгэн юмны тухай … бодно. Мєсєн гулгуурын намайг мєнєєхєн їгсийг хэлэхгїй байгаа даа гэж хїлээнэ. Тїїний сэтгэл санаа хямран “Тїїнийг салхи хэлэх ёсгїй! Тэдгээр їгсийг салхи хэлэхийгб и хїсэхгїй байна! Гэж хэлэхгїй тул байдаг хїч чармайлтаа гаргаж байлаа.
Маргааш єглєє нь би “Хэрэв та єнєєдєр мєсєн гулгуурын газар руу явбал манайхаар дайраарай. Н” гэсэн зурвас хїлээж авлаа. Энэ єдрєєс хойш Надьека бид хоёрє дєр болгон мєсєн гулгуурын газар руу явж чаргаар доош буух бїрд би нам дуугаар
- Надя, би танд дурлаж байна гэж мєнєєхєн їгээ хэлдэг байлаа.
- Хїн Дарсанд юм уу хар тамхинд даддаг шиг удалгїй Наденька эдгээр їггїйгээр амьдарч чадахгїй божээ. Їнэндэ эуулнаас хурдлан буухад урьдын адил аймшигтай байсан боловч одоо аймшиг, аюул хоёр маань урьдынх шигээ оньсого хэвээр їлдэн санаа зовоосоор байгаа дурлалын тухай їгст сэтгэл булаах увдис бий болгожээ. Энэ хэрэгт салхи, бид хоёр л сэжиглэгдэж байлаа. Энэ хоёрын аль нт тїїнд урласнаа хэлснийг тэр мэдэхгїй боловч ямар ч саваар уусан нь хамаагїй, согтож л байвал боллоо гэгчийн їлгэрээр тэр бїсгїйд аль нь ч ялгаагїй болсон бололтой.
Нэг удаа їдийн хэрд би олны дунд хутаглдаад ганцаараа мєсє гулгуурын газар руу явж бйагаад нїдээрээ намайг эрсээр уул єєд Наденькагийн явж байхыг харлаа… Дараа нь тэр бїсгїй явган шатаар айсан янзтай єгслєє… Ганцаараа бууна гэхэд тїїнд ямар аймшигтай байсан бол! Цаазлуулахаар явж байгаа юм шиг тэрээр цас шиг цонхийж цайсан боловч эргэж харах ч їгїй эрсхэн явна. Намайг байхгїйд мєнєєхєн бишрїїштэй амттайхан їгс сонсогдох нь її гэдгийг шалгах гэж бїсгїй шийдсэн бололтой. Цонхийж цайсан, тэгээд бас айснаас болж амаа ангайлгасан тэр бїсгїй чарганд сууж нїдээ анин дэлхий ертєнцєєс їїрд хагацан байрнаасаа хєдєллєє… Чарагны ул чахарна. Мєнєєхєн їгсийг Наденька сонссон эсэхийгби мэдэхгїй… Зєвхєн ядарсан сул дорой тэр бїсгїйг чарган дээрээс босохыг би харсан юм. Харин ямар нэгэн юм сонссон эсэхэ этэр єєрєє мэдэхгїй байгаа нь тїїний царайнаас илэрхий байлаа. Тэрээр доош бууж явахдаа айснаас болж дуу сонсох, ялгах, ойлгох чадвараа алджээ.
Тэгээд хаврын сар эхэллээ… Нар их таатайхан ээнэ. Мнай мєсєн уул гялалзахаа байж бараантсаар хайллаа. Бид гулгахаа ч больсон билээ. Салхи дахиад шуугихгїй болж би Петербург руу удаан хугацаагар, магадгїй їїрд явахаар болсон учир хєєрхий Наденька мєнєєхєн їгсээ хаана ч дахиад сонсохгїй болжээ. Хэн ч тїїнд хэлэх билээ дээ.
Явахаасаа хоёр гурав хоногийн ємнє їдшийн бїрэнхийд би бяцхан цэцэрлэгт сууж байлаа. Хадаастай єндєр хашаа, бяцхан энэ цэцэрлэгийг Наденькагийн суудаг хашаанаас тусгаарладаг юм. Бас ч яггїй хїйтэн шивх дор цас їзэгдэж модод нойрмоглосон хэвээр байсан ч гэсэн хаврын урь орж тухиахууд унтахаар бэлдэн хашгиралдаж байлаа. Би хашаа руу дєхєж очоод хашааны завсраар шагайв. Наденька шатан дээр гарч ирээд тэнгэр єєд уйтартайяа харахыг би ажлаа… Хаврын салхи тїїний гутрангуй, цайвар царйа єєд їлээнэ… Тэр салхи уулан дээр мєнєєхєн таван їгсийг тэр бїсгїйд дуулган бидэн рїї хїрхэрч байсан салхийг санагдуулж тэр бїсгїйн царай уйтгартайгаас уйтгартай болж хацар дээгїїр нь нулимс урслаа… Цонхийж цайсан бїсгїй энэ салхинаас мєнєєхєн їгсийг гуйсан янзтай хоёр гараа сунгалаа. Салхи хєдлєхийг хїлээж бйагаад би нам дуугаар:
- Надя, би ганд дурдлаж байна гэж хэлэв.
Ээ, бурхан минь, Наденькаг яасан гэж санана! Тэр охин дуу алдаад царай дїїрэн инээмсэглэж салхи єєд гараа тосоход хичнээн баяр баясгалантай, зол жаргалтай, хичнээн хєєрхєн болсон гэж санана !
Би юмаа бэлдэхээр явлаа…
Энэ бол бїр эрт болсон явдал юм. Наденька одоо нэгэнт хїний эхнэр божлээ. Тїїнийг суулгасан уу, єєрєє суусан уу, ямар ч гэсэн тайж нарын асрамжийн нарийн бичгийн даргатай суужээ. Одоо тэр бїсгїй гурван хїїхэдтэй. Тэгсэн ч гэсэн тэр їед мєсєн гулгуурын газар руу хамт явж байсан, салхи тїїнд дуулгаж байсан “Наденька, би танд дурлаж байна” гэсэн їгсийг тэр бїсгїй мартсангїй. Тэр явдал тїїнд хамгийн зол жаргалтай, хамгийн их сэтгэл уяруулдаг, амьдралынх нь хамгийн нандин дуртгал болжээ..
Харин тэдгээр їгсийг би яах гэж хэлж, юунд даажигнэж явав даа гэж єтєлсєн надад одоо бодогддог юм….

Зочны уурласан учир

Ойн цагдаа Артемын яйжийсан намхан байшинд бараан єнгєтэй том зурмал бурхны дор їрчлээ суусан царай бїхий, хїзїїнээс ургасан сахалтай, туранхай намхан ойн цагдаа Артем, шинэхэн улаан даавуун цамц, усны том гутал ємссєн чацархаг, явуулын залуу аянчин хоёр сууж байлаа. Дээр нь лонхонд суулгасан тосон дэн залхуу хїрэм асч буй хєлтэй явган ширээний хажууд тад сууна.
Ширїїн борооны ємнє байгаль ертєнц ердийнхээрээ догширдгийн адил гадаа шєнийн харанхуйд хїчтэй шуурга болж байлаа. Салхи ууртайяа исгэрэн бєхийж налсан модод сэтгэлд эьгїй шуугина. Цонхны нэг шилийг цаасалсан нь тасран унасан навчис тэр цаасан дээр бууж байгаа сонсогдоно.
Айсан мэт їл цавчих нїдээр анчныг Артем харж сєєнгє паргиа дуугаар шивнэн:
-Би чоно, баавгай бусад араатнаас айдаггїй боловч хїнээс л айх юм. Буу, єєр бусад зэвсгээр араатнаас аврагдаж болно, харин муу хїнээс аврагдахын аргагїй гэдгийг сайн санаат чамд хэлэх байна гэв.
-Мэдээжийн хэрэг Араатныг буудаж болно, харин хїн буудчихвал хариуцлага хїлээж Сибирьт цєлєгдєнє шїї дээ.
-Эрхэм минь, нааш цаашгїй гучин жил ойн цагдаа хийж байгаа би хичнээн муу хїнийг тэвчиж єнгєрєєснийг ярих арга алга. Хїссэн хїсээгїй тэд энд хїрээд л ирнэ. Байшин маань энэ хавцалд байгаа болохоор явуулын хїмїїсийн яг зам газар, тэр гайхлууд шууд хїрээд ирнэ гээч. Тийм муу хїмїїс малгай авч загалмайлахаа ч їл мэднэ. Тэгээд шулуухан "Талх єгєєд орхи”! гэнэ. Надад яаж талх байх билээ? Ямар эрхтэйдээ тэгж нэхдэг билээ! Явуулын архичин бїрийг би тэжээж байх ёстой саятан хїн її? Тэд ядахдаа загалмай зїїхгїй байж нїдээ хялалзуулан юу ч бодсон юмгїй шууд “Талх єг”! гэж чихэн дээр тасхийнэ. Єгєхгїй бол… Тэр гайхлуудтай зодолдолтой биш дээ. Зарим нь єргєн ханхар цээжтэй, чиний гутал шиг нударгатай байдаг юм. Гэтэл би ямар вэ дээ’ Намайг чигчий хуруугаар зангахад болно. Тэгээд талх єгєхєд цусалж орхиод баярласан гэж хэлэх ч їгїй, байшингийн дэргэдїїр єнгєрєєд єгнє. Зарим нь бас “Мєнгє чинь хаана байгааг хэл”! гэж мєнгє нэхнэ. Надад яаж мєнгє байх вэ?
-Сар бїр хєлс авч, цай, мод сэмхэн дамладаг ойн цагдаа мєнгєгїй байдаг юм бий! Гэж анчин инээвхийлбэл Артем айсан маягтай анчин руу хялайн хараад шаазгай сїїлээ хєдєлгєхийн адил сахлаа хєдєлгєн:
-Чи надад ийм їг хэлэхээргїй хїїхдээрээ байна. Энэ їгэндээ чи эзэн болно шїї. Чи чинь хаанаас ирсэн юун хїн байна аа? Гэж хэлэв.
-БиВязовскийн ахлагч Нефедийн хїї
-Зэвсгээр тоглож явдаг… Би залуудаа бас л ингэж зугаагаа гаргаж явсан юм. Бид ч их нїгэлтэй улсаа! Гэж Артем эвшээснээ-Гайтай юм, сайн хїмїїс цєєхєн болж муу санаатан, зандалчид тоолохын аргагїй олширчээ, хєєрхий гэв.
-Чи чинь надаас айж байгаа юм шиг…
-Уухай, би чамаас юу гэж айх юм бэ? Би гадарлалгїй яахав. Чи орж ирэнгїїт загалмайлж, мэхийн ёсолсон. Чамд талх єгч болох хїн гэдгийг би мэдэж байна… Би ганц бие хїн, пийшингээ ч галладаггїй, халуун тогоогоо худалдаж орхисон.. Ядуу болохоор мах юмуу аар саар юм хадгалдаггїй, харин талхтай байдаг юмаа.
Энэ їеэр вандан доогуур ямар нэгэн юм дуугарч улмаар архирах дуу гарахад Артем цочин хєлєє татаж аваад анчин руу гайхан харав.
Миний нохой чиний муурыг сїрдїїлж байна гэж анчин хэлээд вандан доогуур шагайн-Мондинууд минь ноололдож гарах нь уу? Чиний муур яс арьс болсон золбоогїй амьтан байна даа гэж хэлэв.
-Зєнєчихєєд цагаа хїлээж байга аюм даа хєєрхий… Чи вязовскийгаас яваа гэж хэлэв її?
- Чи їїндээ идэх юм єгдєггїй юм байна. Энэ чинь муур ч гэлээ адгуусан амьтан болохоор амьсгалж байна. єрєвдєх хэрэгтэй! Артем анчны їгийг сонсоогїй юм шиг їргэлжлїїлэн:
- Танай Вязовскийнхан бас горьгїй улс. Жилдээ хоёр дахиад сїмээ тоносон… Тийм тэрслїї юм гэж байх уу? Бурхны эд баялгийг тонож байгаа юм чинь хїнээс байтугай бурхнаас имээхээ байсан улс биз. Тийм юмсыг дїїжилсэн ч шийтгэл багадна. Урьдын цагт мужийн амбан захирагчид тийм луйварчдыг алуурчдаар гэсгээн цээрлїїлдэг байсан юм.
- Ташуурдаад ч, шїїж залхаагаад ч нэмэр алга. Муу хїнээс муу юмыг арилгаж бодоггїй шиг байна.
- Тэнгэр бурхан минь єршєєж хайрла! Биднийгээ зїсэн бїрийн дайсан энэрэлгїй хїмїїсээс аварч хайрла! Єнгєрсєн долоо хоногт Воловын Займшиищид нэг хадланч хадуураар нєгєєгийн цээжийг хатгаж алсан байан. Яагаад тэсгэн гээч, бурхан минь! Нэг хадгланч нь ундааны ргазраас согтуу гарч яваад бас согтуу явсан нєгєєтэйгєє тааралдсан байж л дээ… гэж ойн цагдаа шїїрс алдан єгїїлэв.
Анчин тїїний ярьсныг анхааралтай сонсч сууснаа гэнэт цочин царайгаа барайлган анир чагнаж:
- Байзаарай, хїн хашгирах шиг боллоо гэж яриаг тасалжээ.
Анчин, ойн цагдаа хоёр харанхуй цонхноос хараа їл салган чимээ чагналаа. Ямар чшуурганы їеэр сонсорч хїмїїсийн сонсдог тийм авиа ойн шуугиан дундаас сонсогдовч хїмїїс тусламж хїсч байна уу, эсвэл агаар тэнгэрийн эвгїйрхэл яндан даган исгэрч байна уу гэдгийг ялгахын аргагїй ажээ. Гэвч салхи дээврийг хуу татаж цонхны цаасыг балбахын хажуугаар “Авраач!” гэсэн тод дуу сонсогдов.
Анчны црай цайран босонгуут:
- Чиний ярьдаг зандалчид санаснаар хїрээд ирэх шив гэж хэлбэл ойн цагдаа:
- бурхан єршєє! Гэж хэлээд мєн царай нь цайж бослоо.
Анчин ямар ч зоилгогїй цонх руу харж байшиг дотуур нааш цааш алхлан:
- Яасан айхавтар пад харанхуй шєнє вэ? Яг тонуул хийх цаг даа. Дахиад хаширрахыг сонсов уу? гэж бувтнав.
Ойн цагдаа хараагаар зурмал бурхнаас анчин руу шилжїїлж гэнэтийн мэдээ сонсч айн сандарсан хїний байдлаар вандан дээр сууж:
- Эрхэм минь, чи їїдний єрєє рїї орж тїгжээг тїгжээч! Бас гэрэл утраамаар байан гэж уйлагнан єгїїлэв.
- Яагаад тэр вэ?
- Гэнэт нааш ороод ирвэл… Бидний нїгэл биз!
- Гарах хэрэгтэй байхад чи тїгж гэж рбайдаг, мєн дїїрсэн толгойёо! Гарах уу їгїй ю?
Анчин мєрєндєє буу їїрч малгайгаа ємсєн:
- Хувцсаа ємсєєд буугаа ав! Флерка, нааш ир! Гэж нохойгоо дуудавал хазуулж салбарсан урт чихтэй, ердийн болон англи їїлдрийн1 эрлийз нохой вандан дороос гарч ирээд эзнийхээ хєлийн дэргэд суниан сїїлээ шарвалзуулав.
- Чи юунд суугаад байгаа юм бэ? Явахгїй юм уу? гэж анчин ойн цагдаа руу хашгирав.
- Хаашаа?
- Хїнд туслахаар.
- Миний хэрэг юу билээ? Тїїгээрээ єнгєрєг гэж ойн цагдаа гараа сэгсрэн бїх биеэ хурааж єгїїлэв.
- Чи яагаад явах дургїй байна вэ?
- Аймшигтай ярианы дараа энэ харанхуйд одоо би нэг ч алхам гадаа гарахгїй, тїїгээрээ л єнгєрєг. Би тэр ой дотор юу эс їзсэн билээ?
- Айж байна уу? Эсвэл чамд буу байхгїй юї? Явж буян хийе. Ганцаар явахад аймаар, хоёулаа бол дээр шїї дээ. Сонсч байна уу? Дахиад хашгирлаа. Бос бос!
- Залуу минь, чи намайг юу гэж бодвол бод ! Їхэл рїї явах тийм тэнэг хїн би биш гэж ойн цагдаа гунганав.
- Тэгээд чи явахгїй юм уу?
Ойн цагдаа дуугарсангїй. Хїн хашгирахыг сонссон бололтой нохой єрєвдєнгїй хуцав. Анчин нїдээ ууртайгаар дїрлийлгэн
- Явах уу, їгїй юї? гэж чамаас асууж байна хэмээн хашгирвал:
- Хоргоогоод салдаггїй эр юмаа, єєрєє яв! гэж ойн цагдаа їрчигнэн єгїїлэв.
- Єєдгїй новш!… гэж анчид хараагаад їїд рїї очин – Флекрка нааш ир! Гэв.
Анчин їїдийг нэлийтэл онгойлгож орхиод гарахад байшин дїїрэн салхи хїїгж дэнгийн гэрэл хїчтэй сэвэгдэн нэг сїрхий улалзсанаа унтрав.
Анчныг гарсны дараа ойн цагдаа їїдээ оньслохдоо хавцал дахь тогтоол ус, хажууханд байгаа нарс холдож яваа зочныг нижигнэн цахилах цахилгаан гэрэл харж амжив. Алсад аянга нижигнэсээр…
Ойн цагдаа бадриун том тїгжээг том тємєр гогцоонд яаран шургуулж оньслохдоо
- Гэгээн минь, гэгээн минь.. Ийм ч тэнгэр байгаасай! гэж їглэнэ.

1 Английн урт їстэй, сеттеры їїлдрийн анч нохой (орчуулагч)

Ойн цагдаа байшиндаа буцаж ороод пийшинг тэмтрэн олж їстэй дээл толгой дээгїїрээр нємрєн хэвтэж байхдаа чимээ чагнасаар байлаа. Хїн хашгирах дуулдахаа байсан боловч аянга улам хїчтэй нижигнэн бууж байлаа. Салхинд хєєгдсєн бїдїїн ширхэгтэй борооны дусал цонхны шил, цаасыг ширїїн балбахыг тэр сонсч бороонд нороод хожуулд бїдчин яваа анчныг дїрслэн бодохдоо “Ширїїн гайхал чинь, айснаасаа болж шїдээ хавирч яваа даа! Гэж таамаглана.
Арван минут єнгєрєєгїй байтал хїний хєлийн чимээ сонсогдон дараа нь їїдийг хїчтэй цохиход:
- Хэн бэ? Гэж ойн цагдаа хашгирвал
- Би байнаа, їїдээ тайл! Гэж анчин хэлэв.
Ойн цагдаа пийшингээс буун дэн тэмтрэн олж асаагаад їїдээ тайлахаар очив. Анчин нохой хоёр шалба норжээ. Тэр хоёр их хїчтэй бороонд цохиулсан нь мушгиагїй даавуунаас асгарах адил тэдний биеэс ус гоожиж байв.
- Юу болов оо? Гэж анчин асуувал залуу эр амьсхийснээ:
- Нэгэн тэнэг тэгээд айсан байх нь… Чи тїїнийг замд нь оруулж єгєв її?
- Чам шиг ийм єєдгїй амьтанд хариулмааргїй байна гэж анчин хэлж нойтон малгайгаа вандан дээр шидэж орхиод - Чи бол єєдгїй амьтан, адгийн шаар гэж би чамайг одоо ойлголоо, Манаач нэртэй цалин хєлс авч байдаг олхиогїй новш… гэж їргэлжлїїлэн хэллээ.
Ойн цагдаа гэм буруутай хїний алхаагаар пийшин рїї сажлан очиж унтахаар хэвтлээ. Анчин вандан дээр сууж юм бодсоноо нойтон хэвээр вандангийн дэргэдїїр хэвтсэнээ босч дэн унтраагаад дахин хэвтэв. Нэг удаа аянга хїчтэй нижигнэхэд эргэн хєрвєєснєє нулимж:
- Айлаа гэнээ.. Хэрэв тэр авгайг хутгалсан бол юу болох билээ? Хэн тїїнийг хамгаалах юм бэ? Адилхан л загалмай зїїсэн настай хїн байа.. Ёстой гахай гэж їглэнэ.

Ойн цагдаа гунганаж шїїрс алдав. Флерка хаа нэгэн газар харанхуйд нойтон биеэ сэгсэрч эргэн тойрон ус їсэргэв.
- Зовлон їзээ биз. Хэрэв тэр авгайг хутгалсан бол чи ч нэг их зовохгїй шинжтэй дэг ээ? Бурхан чамайг гэсгээг! Чамайг ийм єєдгїй новш гэж мэдсэнгїй гэж анчин їргэлжїїлэн єгїїллээ.
Нам гїм боллоо. Догшин сїртэй їїл намдаж аянганы нижигнээн холдсон хэр нь бороо орсоор байлаа.
Анчин нам гїмийг эвдэн:
- Хэрэв авраач гэж тэр авгай биш чи хаширсан гэж бодоод їзье. Чам шиг адгуусыг хэн ч аврахгїй байсан бол сайн байх уу? Чи ичгїїргїй зангаараа намайг жигшээж орхив.
Жаахан байзнасны дара анчин дахин:
- Хїнээс айж байгаа болохоор чи мєнгєтэй хїн болж таарна байна. Ядуу хїн айх ёсгїй гэж хэлэв.
- Энэ їгэндэ эчи бурхны ємнє эзэн болно шїї. Надад мєнгє байх ч їгїй гэж Артем
Пийшин дээрээс хэрчигнэсэн дуугаар хэлэв.
- Уухай! Єєдгїй амьтад дандаа мєнгєтэй байдаг.. тэгээд чи яагаад хїнээс айдаг юм бэ? Мєнгєтэй л байж таарна. Чамд ойлгуулахын тул мєнгий чинь авч хорондоо чамайг дээрэмдэнэ дээ.
Артем пийшингээс чимээгїй гулсан бууж дэн асаагаад зурмал бурхны дор суулаа. Тїїний царай цонхий жанчнаас хараа їл салгана.
Анчин босч:
- Дээрэмдэнэ дээ, чи юу бодно вэ? Та нарыг сургах хэрэгтэй ! Мєнгєє хаана нууснаа хэлэх її? Гэж хэлбэл Артем борхирон суугаад нїдээ цавчилна.
- Юундаа анивчсан юм бэ? Мєнгєє хаан нуусан бэ? Золиг минь, чи хэлгїй болчихов уу? Яагаад дуугїй байна вэ?
Анчин ухасхийн босч ойн цагдаа руу очин:
- Бэгбаатар шувуу шиг шїдээ бїлтийлгэнэ шїї! За яав? Мєнгєє єгєхгїй бол буудна шїї гэв.
- Чи юунд намайг хоргооно вэ? Юуны учираас энэ вэ? Бурхан бїгдийг харж байгаа шїї! Чи энэ хэлсэн їгэндээ эзэн болоорой. Чи надаас мєнгє нэхэх ямар ч эрхгїй! Гэж ойн цагдаа орилон хэлж нїднээсээ бєєн бєєн нулимс дуслуулж байв.
Артемын уйлсан царайг анчин хараад нїїрээ їрчилгэн байшин дотуур нааш цааш явснаа малгайгаа нїд рїїгээ дарж ємсєн буугаа шїїрэн авч:
- Чамайг харах дургїй хїрч байна. Чамайг ер нь харж чадашгїй нь. Тэртээ тэргїй би танайд унтахгїй. Баяртай! Гэж шїдээ сийгїїлэн хэлээд нохойгоо дуудав.
Хаалга тасхийж уурласан зочин нохойгоо дагуулан гарвал Артем їїдээ тїгжиж загалмайлаад хэвтэв.

Бага дарга Дэлсдэг

-Бага дарга Дэлсдэг, та энэ есдїгээр сарын гуравны єдєр цагдаа жигийн, хошууны ахлагч Аляпов, хєдєєгийн цагдаа Ефимов, гэрчийн этгээд Иванов,Паврилов нарыг бас зургаан тариачныг зодож їг хэлээр доромжлоод дээр дурьдсан албаны гурван хїнийг албан їїргээ гїйцэтгэж байхад нь дарлан доромжилсон хэрэг єдїїлсэн байна. Та єєрийнхєє бурууг хїлээх її?
Ууртай їрчгэр царайтай бага дарга Дэлсдэг номхон зогсч їг бїрийг таслан командалж байгаа мэтээр єгїїлж хоолойгоо шахаж сєєнгє дуугаар:
-Эвлїїлэх шїїхийн дарга аа! Хуулийн бїх зїйлийг їзвэл, аливаа учрыг харилцагдан тодорхойлогдох явдал гаргана. Гэмтэн би биш ба харин бусад хїмїїс гэж бодогдоно. Энэ хэргийн бїх учир шалтгаан бол тэнгэрийн оронд тєрєх болтугай! Нэг їхсэн хїїрийн улмаас бологдсон хэрэг юм. Би гуравны єдєр єєрийн эхнэр Анфисагийн хамт яаралгїй томоо бїхий байдлаар явагдаж байтал, эрэг дээр олон овоорогдож байв. Ямар эрхтэй учиртай болж, энд хїмїїс овоорогдож байгааг би асуув. Юунд овоорогдов?
Ард иргэдийг сїрэглэн овоорогдож явагдана гэж хуульд заагдсан байна уу? Тарцгаагтун! Гэж хашгиралдсан билээ. Гэр гэртээ хоригдог гэж ийш тийш нь тїлхэлж хєдєєгийн цагдааг бас тэдний шилэн хїзїї рїї нь ёврон хєє гэж тушаасан гэв.
-Та бол цагдаа ч биш, хошууны ахлагч ч биш мєртєє ардуудыг тараан хєєдєг юї билээ?
-Тэгээд л болдоггїй юм даа! Тэгээд л болдоггїй юм даа гэж тасалгааны тал бїрээс хїн шуугилдаж –Тун ч болдоггїй амьтан шїї. Биднийг амар заяа їзїїлэхгїй, ингээд байдаг юм даа! Бид арван таван жил тэссээр ирлээ. Цэргээс халагдаж ирсэн цагаасаа биднийг тосгоноо хаяж зугтаахад хїргэж байна. Хїн бїгдийг зовоож байдаг амьтан шїї! Гэхэд гэрчийн этгээд ахлагч:
-Тэр яах аргагїй їнэн їг. Бид бїгдээрээ энэ тухай тїмэн гомдлоо илэрхийлж байна. Энэ хїнтэй хамт аж тєрєн сууж хэрхэвч болохгїй болоод байна. Биднийг эргэл мєргєл хийж явсан ч, ямар нэг найр болсон ч тэр, бэр буулгаж хурим хийсэн ч энэ хїн хангинатал загнаад салдаггїй, журам дэглэмтэй болгоно гэж хїїхдийн чих тас мушгиж авгай хїїхнийг садар самуун гаргана гэж хойноос нь хадам эцэг шиг дагаж салдаггїй… Саяхан дуу дуулж болохгїй, гал гэрэл барьж болохгїй гэж тушааж дуу дуулах хууль байхгїй гэж айлаар эргэж загнан тушааж явсэн гэхэд нь шїїхийн дарга:
-Та тїр хїлээж бай. Таны єчиг мэдїїлэх цаг арай болоогїй. Одоо энэ Дэлсдэг мэдїїлж байг, за Дэлсдэг чи єчгєє їргэлжлїїлж мэдїїл! Гэв.
-Жа! Гэж тэр бага дарга сєєнгє хоолойгоор хариулаад: Таны айлдаж байгаагаар їзвэл, иргэдийг тарааж хєєхийг надад хамаагїй гэж байна… Жа тийм гэж бодьё… Хэрїїл шуугиан гарвал яана вэ? Ард иргэд ёс бусын хэрэг єдїїлэхийг зєвшєєрч болох уу? Ард иргэдэд тэгж эрх дураар нь тавих хууль хаа байна вэ? Би л їїнийг хєєж тараахгїй, цээрлїїлэхгїй байсан бол хэн тэгэх юм бэ? Бїх тосгоны дотор зїй ёсыг мэдэх хїн надаас єєр хэн ч алга. Дарга аа, би жирийн хїмїїстэй яаж харьцахыг єєрєє мэднэ. Дарга аа, би бїгдийг ойлгож чадна. Би тосгоны эр биш, би бол бага дарга, халагдсан тїгээгч тушаалтай хїн. Варшав хотод цэргийн штабт албатай байгаад, ямар ч эндэгдэлгїй гарсан юм гэдгийн їнэн учрыг їїнд оршихыг анхаарагдана уу. Тэгээд гал командад байгаад євчний тамиргїй учраас гарч, эрэгтэйчїїдийн сонгодог дэд гимназид хоёр жил хаалгачийн албан хааж тєгс ёсыг мэднэ. Хєдєєний эр бол энгийн хїн бєгєєд юуг ч їл ойлгоно. Харин миний їгийг сонсох хэрэгтэй. Учир нь тэд нарт тус болно. Энэ хэргийг ч гэсэн жишээ болгон авч болох юм… Жишээ нь би ард иргэдийг тарааж хєєхийн хамтаар, бас эргийн элсэн дээр усанд живж їхсэн хїний хїїр байхыг їзээд, тэр хїн ямар учраас ингэж хэвтэж байгааг асуусан юм. Энэ нь чухам ямар журам юм бэ? Цагдаа юу харж байгаа юм бэ? Мєн цагдаа ямар учраас дарга нартаа мэдэгдэхгїй байгаа юм бэ? Гэж би хэлсэн. Сибирт цєлєгдєх гэмт явдал ч байж магадгїй, їгїй бол хїн амины хэрэг ч байж болох юм, гэхэд Жигин цагдаа ямарч анхаарал тавих дадалгїй, харин тамхиа татаж байв. “Танай энд ямар сїрхий зааварчин бий болчихов оо? Хаанаас гараад ирэх нь тэр вэ? Энэ хїний зааваргїйгээр бид юу хийх яахаа мэдэхгїй байгаа юм гэж її”? гэж миний урьдаас хэлэв. Энд анхаарал тавигдах бишээр чи ийм тэнэг зогсч байвал, мэдэхгїй байна гэж би хэлэв. Тэгэхэд тэр хїн цагдаагийн даргад аль єчигдрийн дуулгасан гэж хэлсэн, юунд цагдаагийн даргад дуулгасан билээ. Бїгд хуулийн ямар зїйлд тэг гэж заагдсан байна. Усанд орж їхсэн ба боож їхсэн ба бусад хэргийг цагдаагийн дарга мэдэж чадах уу? Энэ бол эрїїгийн хэрэг, иргэний хэрэг... гэж би хэлээд энэ хэргийн тухай чи мєрдєн байцаагч ба шїїгч нарт буухиа довтолгож мэдэгдэж хамгийн нэгдїгээрт акт їйлдэж эвлїїлэх, шїїхийн шїїгчид хїргїїлэх хэрэгтэй гэж би хэлсэн. Харин цагдаа їїнийг цєм сонссон ба хєдєєний эрчїїд инээж байсан ба тїїнийг дагалдаж бїгд инээцгээж байсан. Дарга аа би жаахан єргєж мэдїїлж болно. Энэ ч инээж байсан, энэ ч инээж байсан бас Жигин ч инээж байв. Та нар юунд шїднїїдээ ярзайлгацгаав? Гэж асуухад харин цагдаа “энэ мэтийн хэрэг эвлэрїїлэх шїїхийн шїїгчид хамаагїй юм” гэжээ. Ийм їгийг сонсоод халуу оргитол уур минь хїрсэн юм. Цагдаа аа! Чи тэгж хэлсэн биз гэж бага дарга Дэлсдэг, Жигин цагдаагийн зїг хандаж асуувал:
-Хэлсэн гэж хариуллаа.
-Чи энгийн хїмїїсийн ємнє “эвлэрїїлэх шїїхийн шїїгчид ийм хэрэг хамаагїй” гэж хэлсэн. Энэ їгийг чинь бїгд санасан, халуу оргитол миний уур хїрсэн, тєгс бие айдас хїрсэн, чи тэр їгээ дахиад хэл, дахиад хэл, ийм тийм муу амьтан гэж хэлсэн. Тэрхїї бас л дахин єнєєх їгээ хэлсэн, би тїїний єєдєєс ухасхийгээд, чи эвлэрїїлэх шїїхийн ноён шїїгчийг тэгж хэлж яаж болно? Чи цагдаа хїн байтал, засаг тєрийн эсрэг зогсох нь уу? Тийм її? Хэрэв эвлэрїїлэх шїїхийн ноён шїїгч чиний энэ їл итгэгдэх байдлаас болж мужийн улс тєрийн цагдаагийн ерєнхий газар чамайг дураа хїрвэл хїргїїлж чадна гэгчийг мэдэх її? Эвлэрїїлэх шїїхийн ноён шїїгч, ийм улс тєрийн ноцтой їгний улмаас чамайг хаана ч хєєж хїргэж чадахыг чи мэдэж байна уу? Гэж би хэлсэн. Гэтэл хошууны ахлагч “эвлэрїїлэх шїїхийн шїїгч нар хэр хэмжээнээсээ илїї эрх байхгїй, тэр хїн аар саар хэрэг шийтгэдэг юм” гэж хэлсэн байсан. Бїгд дуулсан… Тэгэхэд нь чи засаг тєрд доромжлох гэж яаж болно? Харин чи надтай ингэж бїї тоглоом хий. Дэндвэл хэрэг биш болно нєхєр минь гэж би хэлсэн. Варшавт буюу эс бол эрэгтэйчїїдийн сонгодог дэд гимназид хаалгач байхдаа ямар нэг їл нийлэлцэх їгийг сонсохын хамт улс тєрийн цагдаа байна уу гэж гудамжинд гарч даргаа нааш ирээч гэж хэлээд ийм ийм їг хэлж байна гэж илтгэдэг байсан. Энд тосгонд хэнд хэлэх вэ? Миний уур хїрэв Одоогийн ард иргэд єєрийн дураар загнаж дуулгавартай биш байдалдаа эрдэж байхад нь би гомдож гараа далайж… нэг их чанга биш боловч зїгээр аяархнаар… дарга танд ийм їгсийг хэлэхгїй байлгахын тулд… гар хїрсэн явдал байна. Хошууны ахлагчийг цагдаа ємгєєлж їг хэлсэн, би уур их хїрч цагдаад ч гар хїрсэн, тэгээд энэ хэрэг мандав. Ноён минь миний уур их хїрэв. Ер нь зодохгїйгээр болохгїй байсан юм шїї. Хэрэв тэнэг хїнийг зодохгїй бол єєртєє нїгэл хураах болно. Хэрэв хэрэг тохиолдвол… Хэрэв ёс дэглэм алдагдвал би аргагїй болно шїї дээ.
-Тэгж яаж болох вэ? Їймээн шуугиан гарвал тэр тухайд нь хариуцан эрхлэх цагдаа, тосгоны ахлагч, хєдєєгийн цагдаа гээд байна шїї дээ гэхэд Дэлсдэг:
-Їгїй ганц цагдаа яаж тэр бїгдийг харгалзах юм бэ. Тїїнээс гадна бас миний ухамсарлалыг цагдаагийн ухамсарлал гїйцэж чадахгїй… гэхэд нь шїїгч:
-Танд тэр мэтийн юм хамаагїй гэдгийг та ухаарч їзээч дээ гэжээ.
-Юу гэнээ! Энэ чинь яагаад миний хэрэг биш байдаг юм бэ? Мєн л сонин хэрэг байна даа… Хїмїїс ёс бус хэрэг єдїїлж байхад, миний хэрэг биш гэнээ. Тэднийг би магтах хэрэгтэй юм уу? Би тэднийг дуу дуулахыг хориглосон… гэж тэд бас танд гомдол мэдїїлж байна. Дуунд ямар сайхан юм байна вэ? Тэд ажил хийхийн оронд дуу дуулж байна. Гэтэл бас їдшийн харанхуйд гэрэлтэй суудаг нэг маяг олж авсан байна. Хэвтэж унтах хэрэгтэй. Тэгж ярьж шуугих, инээд наадам болцгоодог, энэ нь надад цєм бичээстэй гэхэд нь шїїгч:
-Танд юу бичээстэй байна вэ? гэжээ.
-Хэн гэрэлтэй сууж байдаг тухай гээд Дэлсдэг єврєєсєє тос болсон цаастай бичиг гаргаж нїднийхээ шил зїїж:
-Гал гэрэлтэй суудаг тариачид бол Иван Прохоров, Савва Микифоров, Петр Петров нар болно. Цэргийн ар гэр, бэлэвсэн эм Шустова нь Сесен Кисловтай хууль бусаар завхайран ханьцаж суудаг. Игнат Сверчок нь илбэ хийдэг, тїїний эхнэр Мавра нь шулам эм бєгєєд шєнийн цагаар бусдын їнээнїїдийг саадаг юм гэхэд нь:
-За болно! Гэж шїїгчээс нєгєє гэрчийн этгээдийг асууж эхэллээ.
Бага дарга Дэлсдэг нїднийхээ шилийг дух єєдєє сєхєж, шїїгчийг миний талын хїн биш болох нь гэж гайхан харж бїлтгэр нїд нь гялалзан, хамар нь улаан болоод, шїїгч гэрчийн этгээдийг хараад юуны учраас шїїгчийн сэтгэл хєдєлж, тасалгааны энд тэндээс хорссон байдалтай їг, инээдээ барж ядан хєхрєлдєх чимээ гарч байгааг юу болж байна даа гэж ер ойлгож ядан сууж байснаа нэг сар гянданд хорих ял шийтгїїлснээ ч ухаарлаж чадсангїй.
-Ямар хэрэг хийсэн гэж намайг ингэчих вэ? Гэж гайхаж ядсандаа гараа сарвайлган, ямар хуулиар тэр вэ? Гээд дэлхий ондоо болж, амьд явахын аргагїй боллоо гэж ухаанд нь орж, сэтгэлд нь уйдам муухай юм бодогдовч, шїїхийн тасалгаанаас гадагшаа гараад гадаа бєєгнєрєн юм хэлэлцэж байгаа хєдєєний хїнийг хараад сурсан юм сураар татуулахгїй гэж хоёр гараа номхон зогсох байдлаар доош нь болгоод ууртай сєєнгє муухай хоолойгоор:
-Иррр-гэдээ! Тарцгаа! Битгий овооролд, гэр гэртээ харьцгаа, гэж хашгирчээ.

Хамелеон

Цагдаагийн хянагч тїшмэл Очумелов шинэ шинела ємсєєд гартаа боодолтой юм барьж хотын зээлийн чєлєєгєєр явж байна. Тїїний хойноос шар царайтай цагдаа хурааж авсан морин хадаар дїїргэсэн сагс барьж дагалдана. Орчинд чимээ аниргїй… зээлд нэгч хїн їл їзэгдэн нээлттэй байгаа мухлаг, ундааны газруудын їїд єлсгєлєн араатны ам шиг аймшигтай ангайлдан байна. Їїний хажуугаар гуйранч нар ч эс їзэгдэнэ. Очумелов гэнэт сонсвол бузар золиг, тэгж хаздаг буюу бариарай, бариарай. Одоо хїнийг зуух гэдэг хориотой биш її? Гэж бархирах чимээ гарав. Тэгтэл нохой гасална.
Очумелов эргэж харвал худалдаачин Пичугиний тїлээний пингээс доголон нохой гэдрэг харан харан зугтаж явах ба тїїний хойноос дотоод ханжаарын товчийг задгай тавьсан, цардмал даавуу цамцтай хїн хєєж явна. Тэр хїн нохойг гїйцэж бєхийн тїїний хойт хоёр хєлєєс шїїрэн баримагц газар уналаа. Нохой дахин гасалж “Битгий тавь” гэх чимээ сонсогдоно. Мухлагуудаас нойрмог байдалтай хїмїїс гарцгааж, газраас гэнэт ургах мэт олон хїн тїлээний пингийн дэргэд тєдхєн цугларав.
-Эрхэм тїшмэлээ энэ бузар явдлыг харав уу?. Гэж цагдаа хэлбэл Очумелов зїїн тийш хагас эргэж цугларсан хїмїїсийн зїг алхав. Очиж їзвэл пингийн їїдний дэргэд ханжаараа задгай тавьсан мєнєєхєн хїн баруун гараа дээр єргєж цустай хуруугаа олонд їзїїлнэ. Тїїний хагас согтуу нїїрт арьсыг нь хуулна гэж занах байдал илэрч дээр єргєсєн хуруу нь ялалтын далбаа шиг їзэгдэнэ. Очумелов тїїнийг ажиглавал алтны дархан Хрюкин мєн. Олны дунд будлиан гаргасан, ууц дээгїїр шар толботой, шєвгєр хоншоортой цагаан гєлєг нохой урд хєлєє алцайлган газар тулгуурдаад цогнойн сууж бїх бие нь дагжин чичирч байв. Тїїний нулимс нїдэнд айж гашуудсан шинж илэрнэ.
Очумелов олны дунд зїсэж ороод,
-Ямар юм болов? Чиний хурууг яасан бэ? Хэн юу гэж бархирав? … гэж асуувал,
-Эрхэм тїшмэлээ, би хэнд ч халдсангїй. Энгийн явж байтал гэж Хрюкин алгандаа ханиан эхэлж їргэлжлїїлэн хэлсэн нь Митрий Митричтэй тїлээний тухай ярьж явтал гэнэт энэ муу гайхал учиргїй дайраад хуруу хазав… Та намайг єршєєж їз. Би ажил хийдэг хїн, жижиг ажил оролдоно. Би энэ хуруугаа долоо хоног хєдєлгєхгїй болох тул тэр алдагдлыг надад тєлж єгвєл зохино. Эрхэм тїшмэл хянана уу? Нохой бїр зуумхай бол ертєнцєд амьдрах аргагїй. Ийм улингаас зовлон хїлээх хууль байна уу? Гэв.
Очумелов хам гэж ширїїн ханиаж хємсгєє хєдєлгєн ширїїнээр хэлэх нь:
-За мэдлээ. Хэний нохой вэ? Би їїнийг зїгээр орхихгїй. Нохойгоо сул тэнїїлбэл юу болохыг би та нарт їзїїлье. Би їїнийг ингээд зїгээр орхихгїй, тогтоол дїрмийг хайхрахгїй ийм эрхмїїдийг анхааралдаа авах цаг болсон шїї. Нэг сайн торгоод авбал нохой, зайгуул малаа дэмий тэнїїлбэл юу болохын учрыг ийм жигшилтэй этгээд сая мэдэх болно. Чамайг даа…
-Елдырин!! Гэж цагдааг дуудаж хэний нохой болохыг мэдэж тогтоол бич! Тэгээд энэ нохойг їгїй хийх хэрэгтэй. Битгий хойшлуул. Энэ галзуу нохой ч байж магадгїй… Хэний нохой вэ? Гэж асуувал олны дундаас нэг хїн хэллээ.
-Энэ генерал Жигаловын нохой бололтой.Цагдаагийн хянагч хэлэх нь:
-Генерал Жигаловын нохой юу?гэв. Елдырин чи миний пальтог тайлж ав. Ямар халуун юм бэ? Мєлхєє бороо орох бололтой. Гагцхан би нэг зїйлийн учрыг олохгїй байна гэж Очумелов Хрюкинийг харж хэлэх нь: Энэ нохой яагаад чамайг зууж чадсан юм бэ?Энэ чиний хуруунд хїрч хазсан гэж її? Нохой ийм жаахан , чи ийм том эр, чи гараа лав хадаасанд ураад, дараа нь худал хэлье гэж санаанд чинь орсон биз. Чи бол… та нарыг мэдэхгїй биш, шуламнуудын занг мэдэж байна гэтэл:
-Эрхэм тїшмэл ээ, хїн инээлгэхийн тул энэ чинь тамхины гал нохойн хамарт хїргэтэл тэр гєлєг тэнэг биш тул хазсан бизээ. Эрхэм тїшмэлээ, энэ алиа хїн шїї.
-Хялар гайхал чи битгий худал хэл! Харсангїй байтал худал юунд хэлнэ? Эрхэм тїшмэл минь, та ухаантай хїн тул хэн худал хэлж байгаа, хэн тэнгэрийн ємнє шударгаар їнэн їг хэлж байгааг мэднэ. Хэрэв би худал хэлсэн бол эвлэрїїлэгч шїїх учрыг олог. Хууль дїрэм байна. Одоо бїгдээрээ адил эрхтэй. Миний ах цагдаагийн газар ажилтай. Хэрэв мэдье гэвэл:
-Битгий номчирхоод бай!
-Їгїй энэ чинь генералын нохой биш. Генералынд ийм муу нохой байхгїй. Тэднийд голцуу цоройдог ноход байдаг сан гэж цагдаа их бодомгой байдлаар хэллээ.
-Чи лав мэдэж байна уу?
-Лав эрхэм тїшмэл ээ?
-Би єєрєє мэдэж байна. Генералынд цєм сайн їїлдрийн їнэтэй ноход байдаг, гэтэл энэ бол єєдгїй амьтан, їс їгїй, зїс ч муутай жигшмээр амьтан, ийм нохойн оронцгийг ямар хїн авч байдаг юм бэ? Та нарын ухаан чинь алив? Ийм нохой Петербург, Москва зэргийн их хотод тохиолдвол яах бол? Хуулийн бичиг їзэх ч їгїй тэр дор нь амьсгалгїй болгоно. Хрюкин чи хазуулсан хїн энэ хэргийг битгий орхи! Сургамж їзїїлэх хэрэгтэй, цаг нь болсон.
Цагдаа санаснаа ил гаргаж хэлэх нь:
-Генералын нохой ч байж болох юм даа, хоншоор дээр нь бичээгїй юмыг хэн мэдэх вэ? Саяхан гадаа нь ийм нохой їзэгдсэн.
Бас олны дундаас нэг дуу сонсогдох нь:
-Магад генералын нохой мєн.
-Елдырин чи, пальтогий минь ємсгє. Салхи сэнгэнээд байх шин, даарч байна. Чи їїнийг генералынд аваачаад асуу. Намайг олоод илгээв, нохойгоо гадагш битгий гаргаж байгаарай гэсэн гэж хэл. Энэ їнэтэй цаатай ч нохой байж болно. Хэрэв энэ гахайнууд, тамхины галаар тус бїрий нь хайрвал сїйд хийхэд холгїй. Нохой бол эелдэг амьтан, аа чи алиа гайхал гараа буулга!Хуруугаа дэмий гозойлгон харуулах хэрэггїй! Чи єєрєє буруутай.
-Генералын тогооч явж байна. Їїнээс асууя. Ай Прохор, нааш ир . Энэ нохойг їз. Танайх уу?
-Юун дэмий їг вэ? Манайд ийм нохой ер байгаагїй гэхэд Очумелов:
-Олон їг асуух хэрэг огт їгїй, энэ золбин нохой мєн. Удтал ярих хэрэг ч їгїй. Хэрэв золбин нохой гэсэн бол золбин нохой байгаа. Алах хэрэгтэй. Ондоо явдалгїй гэж хэллээ.
Тогооч Прохор їргэлжлїїлэн хэлэх нь :
-Энэ манай нохой биш, манай генералын дїїгийн нохой, тэр саяхан ирсэн юм. Манай генерал ийм тайган нохойд дургїй, харин дїї нь дуртай юм.
-Ээ дїї нь ирсэн юм гэж її? Владимир Иваныч уу? Гэж Очуумеловасуугаад царай нь тааламж мишээлээр дїїрч -Ээш тэнгэр минь , би мэдсэнгїй. Айлчилж ирсэн її?
-Айлчилж ирсэн.
-Ээш тэнгэр минь, ахыгаа санаад ирж л дээ. Би мэдсэнгїй! Тэгээд энэ тэдний нохой юу?За сайн хэрэг аваач даа, зїгээр нохой байна. Сэргэлэн, їїний хурууг тавхийтэл хазсан байна. Хээ, хээ, хээ юунд чичрээд байна? Ррр ррр… Уур нь хїрч байна гайхал чамайг…
Прохор тэр нохойг дуудаж дагуулаад тїлээний пингээс зайлав. Цугларсан хїмїїс Хрюкинийг элэглэн инээлдэнэ.
-Байз, сайхан мэдээрэй гэж тїїнийг Очумелов занаад шинелиэ ємсєж зээлийн чєлєєгєєр цааш явлаа.

Бїдїїн нарийн хоёр

Николаевын тємєр замын буудал дээр хоёр найз уулзсаны нэг нь бїдїїн, нєгєє нь нарийхан ажээ. Бїдїїн нь дєнгєж сая буудлын газар хооллосон учир уруул нь тос болж боловсорч гїйцсэн интоор адил гялалзана. Тїїнээс херес, флердоранжийн їнэр ханхална. Нарийхан нь дєнгєж сая галт тэрэгнээс буугаад чемодан ваадантай бас хатуу цаасан хайрцагтай юм їїрчээ. Тїїнээс гахайн утсан мах, кофе цайны шаар їнэртэнэ. Тїїний ард урт эрїїтэй, туранхай авгай харагдах нь тїїний эхнэр, бас гимназийн єндєр сурагч нїдээ онийлгож харагдах нь тїїний хїї ажээ.
-Порфирий! Чи чинь? Хонгор минь, Хичнээн ч жил уулзаагїй билээ! Гэж бїдїїн нь нарийхнаа харж дуу алдав.
-Та минь! Миша Багын найз минь хаанаас гараад ирэв ээ гэж нарийхан нь гайхав.
Найзууд гурвантаа їнсэлдэж нулимс дїїрсэн нїдээр бие биеэ харцгаав. Хоёулаа бахдан гайхсан байв. Їнсэлдсэний дараа нарийн нь,
-Хайрт найз минь санаадгїй еэ Мєн сониноо, Їгїй наашаа сайн хараач, урьдын адил гялалзаж явах шив, єнєєх л дэгжин ганган хэвээрээ, бурхан минь, за тэгээд баяжаа биз, гэрлэсэн биз дээ? Би ч харж байгаа биз, гэрлэсэн… За, энэ миний эхнэр Луйза, Ванценбах нутгийн хїн… лютерийн шїтлэгтэй… Энэ бол миний хїї Нафанаил, гуравдугаар ангийн сурагч Нафаня, энэ миний багын найз, гимназид хамт суралцаж байсан юм гэж хэлэв.
Нафанаил бага зэрэг бодоод малгайгаа авав.
-Гимназид хамт суралцаж байсан юм., гээд нарийхан нь їгээ їргэлжлїїлэн -чамайг юу гэж хочилдог байлаа, санана уу? Сангийн ном янжуурын галаар тїлсний учир Герострат гэж, намайг ховчдуу болохоор Эфиальт гэж хочилдогсон. Хо-хо… хїїхэд байжээ.. , бїї ай, Нафаня, тїїнд жаал ойрт… энэ миний эхнэр Ванценбах нутгийн хїн… Лютерийн шїтлэгтэй.
Нафанаил бага зэрэг бодоод эцгийнхээ ард нуугдав.
-Ямаршуу амьдарч байна, найз минь. Алба хааж байна уу, хаагаад дууссан уу гэж бїдїїн нь асууж найзыгаа баяр хєєр болон харав.
-Алба хааж байна, эрхэм минь. Хоёр жил коллегийн ассесорын алба хааж Станиславын одон авсан. Цалин бага л даа… за тэрч яахав, эхнэр маань хєгжмийн хичээл заадаг, би хувиараа тамхины хайрцаг модоор хийдэг. Сайхан хайрцаг, ширхэгийг нь рублиэр зардаг юм. Хэрэв хэн нэгэн хїн арав юмуу илїїг авбал, мэдэж байгаа биз дээ, хямдхан єгнє. џаж ийгээд болж л байна. Яаманд алба хааж байсан. Одоо мєн газрынхаа харъяа энд ажиллахаар болсон юм. Энд ажиллана даа. За чи ямаршуу байна, дєрєв, тавдугаар зэргийн тушаалын албанд биз?
-Їгїй эрхэм минь, арай дээгїїр тавь. Би одоо нууц зєвлєгчийн алба хааж байна…. Хоёр одонтой гэж бїдїїн нь хэлэв.
Нарийхний царай гэнэт цайж, хєдєлгєєнгїй болсон боловч удсан ч їгїй инээмсэглэлээр дїїрэв Тїїний царай, нїднээс оч бадрах мэт байв. Єєрєє ч бєгтийж, дїнсийв… Тїїний чемодан, боодолтой юм, хайрцаг нь ч атугай атирчих шиг болов… Эхнэрийн нь урт эрїї улам сунах шиг. Нафанаиал номхон зогсож бїх товчоо товчлов.
-Би эрхэм дээдэс минь… Тун аятайхан байна, Багын найз гэж хэлж болох хїн гэнэт ийм єндєр тушаалтай болох гэж, хи-хи-хи
-За боль, юунд ийм янзаар ярина вэ? Чи бид хоёр багын найзууд атал ингэж хэргэм зэрэг хїндэтгэх нь юу вэ? Гэж бїдїїн нь ярвайв.
-Авєрч єршєє… яалаа гэж… эрхэм дээдэс таны агуу сэтгэлийн их анхаарал бол…амь оруулах ундаа мэт… энэ бол, эрхэм дээдэс минь, миний хїї Нафанаил… эхнэр Луиза, Лютерийн шїтлэгтэй гэж хэлж болно.
Бїдїїн нь хариу хэлэх гэтэл нарийхний нїїрэнд амтархал, бишрэл, хїндэтгэл илэрхий байхад нууц зєвлєгчийн бєєлжис цутгах шиг болов. Тэгээд нарийхнаас нїїр буруулж, салах ёс гїйцэтгэхээр гар сарвайжээ.
Нарийхан нь гурван хуруугий нь атгаж бїх биеэрээ мэхийж хятад хїн шиг хийхийлэв. Эхнэр нь инээмсэглэв. Нафанаил хєлєє тов хийлгэсэнд малгай нь уналаа. Гурвуулаа гайхсан байв

Тїшмэлийн їхэл

Нэгэн сайхан їдэш аж ахуйн тєдийлэн хээнцэр биш тїшмэл Иван Дмитрыч Червяков зєєлєн сандлуудын хоёрдугаар эгнээнд сууж “Корневилийн хонх” бїжигт дуурийг їзэж байхдаа дээд зэргийн жаргал эдэлж суулаа. Гэтэл гэнэт… Єгїїллэгт энэ “ гэтэл гэнэт” их олон гардаг юм. Амьдрал тийм гэнэтийн явдлаар дїїрэн байдаг болохоор зохиогчийн зєв юм. Гэтэл гэнэт, тїїний царай їрчийж нїд цагаанаар эргэлдэн амьсгал нь зогсчихжээ… Тэрээр дурангаас нїдээ салган бєхийгээд… найтааж орхилоо… Найтаахыг хаана ч, хэзээ ч зэмлэдэггїй юм. Хєдєєний эрчїїд, цагдаагийн дарга, заримдаа нууц зєвлєгч ч найтаадаг шїї дээ. Хїн бїр найтаадаг. Червяков их ч сандарсангїй, нусны алчуураар арчаад, ёс мэдэх хїний хувьд ингэж найтаалгахдаа хэн нэгэн хїний тавыг алдагдуулаагїй байгаадаа гэж эргэн тойрноо харлаа. Тїїнийг зам харилцааны яаманд албан хааж буй чєлєєнд байгаа генерал Бризжалов болохыг Червяков таньжээ.
“Би шїлсээ їсэргэчихэж дээ. Миний дарга ч биш, хамаагїй хїн, тэгэхдээ л эвгїй юм даа. Уучлал гуйх хэрэгтэй” гэж Червяков боджээ.
Червяков ханиалган, бїх биеэрээ урагш тонгойн генералын чихэнд,
-Эрхэм минь, уучлаарай. Би тан руу шїлс їсэргэчихлээ… Санамсаргїй л… гэж шивнэлээ.
-Зїгээр, зїгээр…
-Бурханы ивээлээр уучлаарай. Би чинь… Би тэгэх гэж бодоогїй юм.
-Та сууж їзээч. Намайг юм їзїїлээч.
Червяков сандран тэвдэж мулгуу байдлаар инээмсэглэснээ тайз руу харж эхлэв. Тэрээ харж байгаа хир нь урьдын жаргал алга болжээ. Тэгээд тїїний сэтгэлийн зовиур шаналгаж эхэллээ. Завсарлагаагаар тэр тїшмэл Бризжалов руу ойртон очиж дэргэдїїр нь жаахан явснаа ноомой зангаа дарж,
-Эрхэм минь, би тан руу шїлс їсэргэсэн… Уучилж їзээч…Би… Би тэгж… гэж бувтнавал,
-Болиоч…Би бїр мартчихсан байхад та тїїнийг яриад байх юм гэж генерал хэлээд доод уруулаа тэсвэр алдсан шинжтэй хєдєлгєв. Червяков генерал руу сэжиглэн харснаа, “Мартсан гэх, гэтэл нїдэнд нь ёжтой байдал илэрч байдаг. Ярих ч дургуй байна. Би ер нь, тэгэх гээгїй юм… Энэ чинь байгалийн ёс юм гэдгийг учирлах хэрэгтэй байна. Тэгэхгїй бол намайг нулимах гэсэн гэж бодно. Одоо тэгж бодохгїй ч, хожим тэгж бодно” гэж боджээ.
-Червяков гэртээ ирээд ёс алдсан тухайгаа яривал авгай нь болсон явдалд дэндїї хєнгємсєг хандах шиг болжээ. Авгай нь эхлээд айснаа “хамаагїй” хїн гэдгийг мэдээд тайвширчээ.
-Ямар ч атугай чи очиж уучлал эр. Чамайг олны дунд биеэ авч явж чаддаггїй хїн гэж бодно гэж авгай нь хэлжээ.
-За тэр биш її. Би уучлал гуйхад тэр их хачин байсан юм… Нэг ч аятай їг хэлээгїй. Тэгээд ч юм ярих зав байгаагїй.
Маргааш нь Червяков ёслолын шинэ хувцасаа ємсєн їсээ засуулаад Бризжаловт учирлахаар явжээ…
Генералын хїлээн авах єрєєнд ороод хїн олонтой байгааг Червяков їзлээ… Хїмїїс хїлээж авах завсар єргєдєл хїлээж авахаар генералыг гарч ирэхэд Червяков тїїнийг бас харлаа. Хэд хэдэн хїнээс генерал юм асуугаад Червяков руу харахад тїшмэл::
-Эрхэм та, хэрэв санаж байгаа бол єчигдєр “Аркадия” театрт би найтаачихсан… тэгээд санаандгїй шїлсээ їсэргэчихсэн… Ууч… гэж илтгэж эхлэхэд,
-Тийм дэмий юм… Бурхан ивээг гэж генерал хэлээд –Танд юу хэрэгтэй вэ? гэж дараачийн хїнээс асуужээ.
“Ярих дургїй байгаа болохоор уурласан байх нь… Їгїй, їїнийг ингээд орхиж болохгїй…Би тїїнд учирлая” гэж Червяков боджээ.
Генерал сїїлчийн хїнтэй уулзаж дуусаад дотоод єрєєлїїгээ чиглэхэд Червяков тїїний хойноос даган,
-Эрхэм минь, хэрэв би эрхэм таныг цочоосон аваас зєвхєн гэмших зїйл мєн гэж хэлэх байна…Санаандгїй юм болсныг болгоогооч гэж бувтнахад генералын царай ярвайж гараа савчаад,
-Та зїгээр дооглож байх шив гэж хэлээд хаалганы цаагуур далд оржээ.
“Юунд инээж дооглох билээ. Тїїнд чинь инээж шоолох юу ч байгаагїй. Генерал учрыг нь ухаарахгїй нь. Ингэхлээр би энэ бардам гайхлаас дахиад уучлал эрэхгїй. Чєтгєр аваг. Харин тїїнд захидал бичье. Явахаа больё” гэж Червяков бодлоо.
Червяков харьж явахдаа ингэж боджээ. Тэрээр генералд захидал бичсэнгїй. Бодож бодож юу гэж бичихээ мэдсэнгїй. Тэгээд маргааш нь єєрєє очиж учирлах болжээ.
-Би єчигдєр ирж таны тайван байдлыг алдагдуулжээ, эрхэм минь гэж генералыг єєдєєс нь асуух байдлаар харахад Червяков хэлээд – Таны болгоосон шиг би шоолж дооглох гээгїй юм. Найтаалгахдаа шїлс їсэргэсэнд уучлал гуйх гэсэн болохоос инээж шоолох гэж бодоогїй юм. Би инээж дооглож зїрхлэх її дээ? Хэрэв би инээж даажигнах юм бол албаны хїнийг хїндэтгэх ёс алга болох билээ гэж бувтналаа.
Чичирч хєхєлбєр болсон генерал,
-Тонил! гэж хашгирав.
-Юу? гэж айсандаа бахардсан Червяков шивнэн хэллээ.
-Тонил! гэж генерал хєлєє дэвсэн байж давтан хашгирав
Червяковын гэдсэн дотор ямар нэгэн юм тасрах шиг боллоо. Тэрээр юу ч їл їзэн, юуг ч їл харан хаалга руу чиглэн гарч... Тэрээр єєрєє мэдэлгїй гэртээ ирээд ёслолын хувцасаа тайлсан ч їгїй, буйдан сандал дээр хэвтээд ... їхжээ.